ନଉକା ମୋର ଭାସିଯା, ଯାରେ ଭାସି ଭାସି ଯା

 ଶୈଲେନ ରାଉତରାୟ

ବାଙ୍କି ଆଖପାଖରେ ପ୍ରବାହମାନ ମହାନଦୀର ଦୃଶ୍ୟ (ୱିକିମିଡିଆ କମନ୍ସ୍)

ପ୍ରାକ୍-ବ୍ରିଟିଶ ଓ ବ୍ରିଟିଶ ଅମଳରେ ପ୍ରାକୃତିକ ଓଡ଼ିଶାର ଗମନାଗମନ ବ୍ୟବସ୍ଥାରେ ମହାନଦୀର ଗୁରୁତ୍ତ୍ୱପୂର୍ଣ୍ଣ ଭୂମିକା ରହିଥିଲା । ମହାନଦୀର ତ୍ରିକୋଣଭୂମିରେ ଅବସ୍ଥିତ ସେବେଳର ହରିହରପୁର (ଏବେକାର ଜଗତସିଂହପୁର) ଭାରତର ପ୍ରଥମ ବ୍ରିଟିଶ ଫ୍ୟାକ୍ଟରି ବା ବାଣିଜ୍ୟିକ ପେଣ୍ଠ ଭିତରୁ ଗୋଟିଏ । ଏହା ୧୬୩୩ ମସିହାରେ ସ୍ଥାପିତ ହୋଇଥିଲା । ଏଥିରୁ ମଧ୍ୟଯୁଗୀୟ ଭାରତରେ ମହାନଦୀର ବାଣିଜ୍ୟିକ ଗୁରୁତ୍ତ୍ୱ ଅନୁମେୟ ।

ଥମାସ୍ ମୋଟ୍ଟ୍ ୧୭୬୬ ମସିହାରେ ରିପୋର୍ଟ କରନ୍ତି ଯେ, ମହାନଦୀରେ ଡଙ୍ଗାଗୁଡ଼ିକ ତିରିଶି କୁଇଣ୍ଟାଲ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଜିନିଷ ପରିବହନ କରୁଥିଲେ । ଜେମସ୍ ଡେଭିଡ଼ସନଙ୍କର ଦ୍ୱାରା ଲିଖିତ ଅପ୍ରକାଶିତ ପାଣ୍ଡୁଲିପି ‘ଜର୍ନାଲ ଅଫ୍ ଏ ରୁଟ୍ ଫ୍ରମ୍ କଟକ୍ ଟୁ ନାଗ୍‌ପୁର୍’ରେ ଜଣେ ଅଜ୍ଞାତ ବ୍ରିଟିଶ ପରିବ୍ରାଜକଙ୍କୁ ଆମେ କହିବାର ଶୁଣୁ ଯେ, ବନରାସ ଛାଡ଼ିବା ପରେ ସେ ପ୍ରଥମ ପୋତ ସୋନପୁର ପାଖ ବିନିକା ରେ ହିଁ ଦେଖିଲେ ।

ମହାନଦୀ କୂଳ ବଡ଼ମୂଳ ତଳ ଅଞ୍ଚଳରେ ସେତେବେଳେ ପୋତମାନେ ସତୁରୀ କୁଇଣ୍ଟାଲରୁ ଉର୍ଦ୍ଧ୍ୱ ଓଜନର ମାଲମତା ବୋହିପାରୁଥିଲେ । ଏହାର ଆଠ ଦଶନ୍ଧି ପରେ ଉନବିଂଶ ଶତାବ୍ଦୀର ମଧ୍ୟ ଭାଗରେ ପି.ଡବ୍ଲ୍ୟୁ.ଡି. ବିଭାଗର ରିପୋର୍ଟରୁ ଆମେ ଜାଣୁ ଯେ, ସେତେବେଳେ ମହାନଦୀରେ ଆତଯାତ କରୁଥିବା ଡଙ୍ଗାଗୁଡ଼ିକ ଚାଳିଶିରୁ ଆରମ୍ଭ କରି ୧୪୦ କୁଇଣ୍ଟାଲ ଓଜନର ମାଲ ପରିବହନ କରୁଥିଲେ । ହଣ୍ଟରଙ୍କର ଷ୍ଟାଟିଷ୍ଟିକାଲ ଆକାଉଣ୍ଟ୍‌ରୁ ଏହି ଡଙ୍ଗାଗୁଡ଼ିକରେ ବୁହାହେଉଥିବା ମାଲମାତାର ଓଜନ ୨୫୦ କୁଇଣ୍ଟାଲ ପାଖାପାଖି ଜଣାଯାଏ ।

ଅର୍ଥାତ, ଉନବିଂଶ ଶତାବ୍ଦୀର ମଧ୍ୟଭାଗ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ, ମହାନଦୀର ନାବିକମାନେ ବହୁ ଓଜନ ବିଶିଷ୍ଟ ମାଲ ପରିବହନ କରିବାରେ ଅଭ୍ୟସ୍ତ ଥିଲେ । କଟକର ଉପର ମୁଣ୍ଡରେ ୨୪୦ କିଲୋମିଟର ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ, ଅର୍ଥାତ ବିନିକା ଯାଏଁ, ଛୋଟ ନାବଗୁଡ଼ିକ ବର୍ଷ ସାରା ଚଳପ୍ରଚଳ ହୋଇପାରୁଥିଲେ । ମହାନଦୀରେ ଯଥେଷ୍ଟ ପାଣି ଥିବା ସମୟରେ ରାୟପୁରର ୩୫ କିଲୋମିଟର ପୂର୍ବରେ ଥିବା ଅରଙ୍ଗ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଡଙ୍ଗାଗୁଡ଼ିକ ଗତି କରିପାରୁଥିଲେ । ମାତ୍ର ଛତିଶଗଡ଼ରେ ପ୍ରାୟତଃ ନାବଗୁଡ଼ିକରେ ମହାନଦୀର ଶାଖା ନଦୀ ଶେଓନାଥ ଉପକୂଳରେ ସ୍ଥିତ ନନ୍ଦଘାଟ ଠାରେ ହିଁ ମାଲ ଭର୍ତ୍ତି କରାଯାଉଥିଲା ।

ମହାନଦୀ୍ରେ ଯାତ୍ରା ପାଇଁ  ନାବିକମାନଙ୍କୁ ବହୁତ କୌଶଳ ପ୍ରୟୋଗ କରିବାକୁ ପଡ଼ୁଥିଲା । ମୌସୁମୀ ସମୟରେ ଏହି ଡଙ୍ଗାଗୁଡ଼ିକର ଗତି ଘଣ୍ଟାକୁ ଆଠରୁ ଦଶ କିଲୋମିଟର ଯାଏଁ ଥିଲା । ଗ୍ରୀଷ୍ମ କାଳରେ ଏହା ଘଣ୍ଟା ପିଛା ତିନି କିଲୋମିଟରକୁ ଖସି ଆସୁଥିଲା । ଏଣୁ ସମ୍ବଲପୁରରୁ କଟକ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଯାତ୍ରା ବର୍ଷା ଦିନେ ମାତ୍ର ଚାରି ଦିନ ଏବଂ ଅନ୍ୟ ୠତୁରେ ୧୨-୧୫ ଦିନ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ସମୟ ନେଉଥିଲା । ମହାନଦୀ ଉପରେ ଅବସ୍ଥିତି ଯୋଗୁଁ ହିଁ ସମ୍ବଲପୁର ତଥା ସୋନପୁର ପଶ୍ଚିମ ଓଡ଼ିଶାର ଗୁରୁତ୍ତ୍ୱପୂର୍ଣ୍ଣ ବାଣିଜ୍ୟିକ ପେଣ୍ଠ ଥିଲେ ।

୧୮୦୩ ମସିହାରେ ଓଡ଼ିଶା ବିଜୟ ପରେ ଆମେ ଔପନିବେଶିକ ମହଲରେ ଛତିଶଗଡ଼ରୁ ଜିନିଷ ରପ୍ତାନୀ ପାଇଁ ମହାନଦୀର ଗୁରୁତ୍ତ୍ୱ ବିଷୟକ ଅନେକ ଆଲୋଚନା ଆମେ ଶୁଣିବାକୁ ପାଉ । ୧୮୬୦ ଦଶକର ପ୍ରାରମ୍ଭରେ ସାର ରିଚାର୍ଡ଼ ଟେମ୍ପଲ ଲେଖନ୍ତି ଯେ, ବାର୍ଷିକ ସୋନପୁରକୁ ୨୦୦, କଟକକୁ ୨୦୦, ବିନିକାକୁ ୩୦୫ ଓ ସମ୍ବଲପୁରକୁ ୫୦୦ ପାଖାପାଖି ଡଙ୍ଗା ବାଣିଜ୍ୟ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟରେ ଛତିଶଗଡ଼ରୁ ଧାଡ଼ି ଦେଉଥିଲେ ।

ଛତିଶଗଡ଼ରୁ କଟକକୁ ଆସୁଥିବା ମାଲମତାର ଓଜନ ପ୍ରାୟ ୧୯୦୦ ଟନ୍ (୧୫୨, ୫୪୧ ଟଙ୍କା ମୂଲ୍ୟର) ଓ କଟକରୁ ଛତିଶଗଡକୁ ଯାଉଥିବା ଜିନିଷର ଓଜନ ପ୍ରାୟ ୯୪୦ ଟନ୍ ( ୭୭,୧୮୭ ଟଙ୍କା ମୂଲ୍ୟର) ଥିଲା । ଏହା ଥିଲା ବ୍ରିଟିଶ ଓଡ଼ିଶା ଓ ଛତିଶଗଡ଼ ଭିତରେ ମହାନଦୀରେ ବାଣିଜ୍ୟରେ ହିସାବ । ମହାନଦୀ ଉପରେ ଘଟୁଥିବା ସ୍ଥାନୀୟ ବାଣିଜ୍ୟ ବୋଧେହୁଏ ପରିମାଣରେ ଏହାର ବହୁ ଗୁଣ ଥିଲା । ଯଥା ଅନୁଗୁଳରୁ କଟକ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ କାଠଗଡ଼ ଭସାଯାଇ ବ୍ୟାବସାୟିକ ଉପଯୋଗ ପାଇଁ ବ୍ୟବହାର କରାଯଉଥିଲା । ଏହା ଉପରୋକ୍ତ ଛତିଶଗଡ଼-ବ୍ରିଟିଶ ଓଡ଼ିଶାର ବାଣିଜ୍ୟର ହିସାବରୁ ବାହାରେ ।

ମହାନଦୀ ଯୋଗୁଁ ହିଁ ଓଡ଼ିଶାର ଆଭ୍ୟନ୍ତରୀଣ ବାଣିଜ୍ୟ, ଔପନିବେଶିକ ଶାସନ ଉନବିଂଶ ଶତାବ୍ଦୀର ତୃତୀୟ ଚଉଠ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ପାକଳ ନ ହେବା ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ, ଏକ ପଶ୍ଚିମ-ଦକ୍ଷିଣପୂର୍ବ କର୍ଣ୍ଣ ଦେଇ, ନଈର ପ୍ରବାହର ସହ ସଙ୍ଘଟିତ ହେଉଥିଲା । ବ୍ରିଟିଶ ଶାସନ କଳର ପ୍ରଭାବରେ ରେଳ ଇତ୍ୟାଦି ଫିଟି ଯିବାରୁ ଧିରେ ଧିରେ କଲିକତା ସହିତ ଓଡ଼ିଶାର ବାଣିଜ୍ୟିକ ସମ୍ପର୍କ ବଢ଼ିଲା ଓ ଆପେକ୍ଷିକ ଭାବରେ ଛତିଶଗଡ଼ ଓ ଗଡ଼ଜାତମାନଙ୍କ ସହିତ ବ୍ରିଟିଶ ଓଡ଼ିଶାର ମହାନଦୀ ଦେଇ ଘଟୁଥିବା ବାଣିଜ୍ୟର ଗୁରୁତ୍ୱ ଛିଡ଼ିବାକୁ ଆରମ୍ଭ କଲା । ଏହି ବିଷୟରେ ଅଧିକ ଗବେଷଣାର ଆବଶ୍ୟକତା ରହିଛି ।

ଗ୍ରନ୍ଥସୂଚୀ

ରବି ଆହୁଜା । ୨୦୦୪ । “‘ଓପନିଙ୍ଗ ଅପ୍ ଦି କଣ୍ଟ୍ରି’ ? ପ୍ୟାଟର୍ଣ୍ଣସ୍ ଅଫ୍ ସିର୍କୁଲେସନ୍ ଆଣ୍ଡ୍ ପଲିଟିକ୍ସ୍ ଅଫ୍ କମ୍ୟୁନିକେଶନ ଇନ୍ ଅର୍ଲି କଲୋନିଆଲ୍ ଓଡ଼ିଶା” । ଷ୍ଟଡ଼ିଜ୍ ଇନ୍ ହିଷ୍ଟ୍ରୀ ୨୦(୧) : ୭୩-୧୩୦ ପୃଷ୍ଠା ।

ଥମାସ୍ ମୋଟ୍ଟ୍ । ୨୦୧୦ । “ଏ ନ୍ୟାରେଟିଭ୍ ଅଫ୍ ଏ ଜର୍ଣ୍ଣି ଟୁ ଦି ଡାଇମଣ୍ଡ ମାଇନ୍ସ୍ ଆଟ୍ ସମ୍ଭଲପୁର୍, ଇନ୍ ଦି ପ୍ରୋଭିନ୍ସ୍ ଅଫ୍ ଓଡ଼ିଶା” । ଫୋର୍ କର୍ଣ୍ଣର୍ସ୍ ତଥା ପ୍ରଫୁଲ୍ଲ ।

ଏଚ୍.ଏଚ୍. ଡଡ୍-ୱେଲ୍ (ସମ୍ପାଦକ) । ୧୯୨୯ । “ଦି କେମ୍ବ୍ରିଜ୍ ହିଷ୍ଟ୍ରୀ ଅଫ୍ ଦି ବ୍ରିଟିଶ୍ ଏମ୍ପାୟାର୍: ଭଲ୍ୟୁମ୍ ୪” (୧୪୯୭-୧୮୫୮) । କେମ୍ବ୍ରିଜ୍ ୟୁନିଭର୍ସିଟି ପ୍ରେସ୍ : କେମ୍ବ୍ରିଜ୍  ।

ଟୀକା: ଏହି ଲେଖାଟି "ସମ୍ଭାବନା" ପତ୍ରିକାର ଅଗଷ୍ଟ ୨୦୧୭ ସଙ୍ଖ୍ୟାରେ 'ଓଡ଼ିଶାର ଗମନାଗମନ ଓ ମହାନଦୀର ମହାଦାନ' ଶୀର୍ଷକରେ ପ୍ରଥମେ ପ୍ରକାଶିତ ହୋଇଥିଲା ।