ଟେଉସିଆଲ୍‌ପା -୧

ଶୈଲେନ ରାଉତରାୟ 

ଟେଉସିଆଲ୍‌ପା କ୍ୟାଥିଡ୍ରାଲ୍ (ୱିକିମିଡିଆ କମନ୍ସ୍)

ତମେ ଟେଉସିଆଲ୍‌ପା ଦେଖିଚ ସିଲୁ ଭାଇ, ଟେଉସିଆଲ୍‌ପା ? ଭୁବନେଶ୍ୱରରୁ ବମ୍ବେଇ । ବମ୍ବେଇରୁ ସାଉ ପାଉଲୋ । ସାଉ ପାଉଲୋରୁ ସ୍ୱପ୍ନପୁରୀ । ଆଉ ତା’ ପରେ, ସ୍ୱପ୍ନପୁରୀରୁ ଟେଉସିଆଲ୍‌ପା ।

ଶହେ ସତର ବର୍ଷ ବୟସର ଚମ୍ପା ଗଛର ଛାଇ ପରି ଆକାଶ । ମଧୁ ସପ୍ରେର ଗାଲ ପରି ଲୋକାଲ୍‌ମାଲଙ୍କର ଚିକ୍କଣ ହସ । ଆଉ ସାଉ ପାଉଲୋରେ ସେମାନଙ୍କର ପ୍ରବାସ; କିଛିଟା ଠିକ୍ ତମର ନିଶ ପରି ସିଲୁ ଭାଇ । ଏଇ ଅଛି; ହେଇ ନାଇଁ ।

ଆଦିବାସୀମାନଙ୍କର ଚାନ୍ଦୁଆ କାମ; ଦରପାଚିଲା ଯୋନି; ମୋଟା ରୁଟିରେ ଗୁଡ଼ା, କିମାକରା, ଘୁଷୁରୀ ମାଂସର ରୋଲ୍; ବୁଢ଼ା ଆଙ୍ଗୁଳି ପ୍ରମାଣେ ଖେଳନା ପାଇଖାନାର ପ୍ୟାନ୍; ଟେଉସିଆଲ୍‌ପାରେ ସବୁ ମିଳେ । କଅଣ ଆଣି ଥାଆନ୍ତି ତମ ପାଇଁ ?

ସେଠି କବିତାରେ ଯେ ନଦୀମାନଙ୍କର ପଉରୁଷର ଛାଇ, ମଇଳାଗଦାରେ ପବନରେ ନାଚୁଥିବା ପଟିକିଆ ସିଲିପର୍ ଉପରେ ଯୀଶୁର ପାଦର ଛୁଆଁ; ଶକତ ପ୍ରେମିକର ଦୁଧ ଚାଟି ଦେଲେ ସେଠି ଫେଣେଇ ଆସେ ରକତ ।

ତମେ ଟେଉସିଆଲ୍‌ପା ଦେଖି ପାରିବ ସିଲୁ ଭାଇ ? ଟେଉସିଆଲ୍‌ପା ?

 ଟେ ଉ ସି ଆଲ୍ ପା ? 

ଟେଉସିଆଲ୍‌ପା ସହରର ଏକ ଗଳିର ଦୃଶ୍ୟ (ୱିକିମିଡିଆ କମନ୍ସ୍)

ବି.ଦ୍ର. - କବିତାର ସର୍ବସତ୍ତ୍ୱ କବିଙ୍କ ପାଖରେ ସଂରକ୍ଷିତ ।

Manual for Making a Chariot

Sailen Routray

A painting by Sheikh Zainuddin (circa 1777 AD)
Photo Credit - Wikimedia Commons

 

You are walking in an ugly middle-class housing colony in Bhubaneswar in the hot July sun. The only saving grace is the foliage on the top of your head. The houses all resemble each other, although they have degenerated in unique manners. There is nothing interesting in sight, not even the poster of a c-grade Hindi movie. Suddenly something hits your nostrils, something maddeningly sweet and cloying that can very easily suffocate you. You look around, and find nothing. 

When you finally look up, a green canopy wobbles in front of your eyes with yellow specks on it. You wonder how a tree, no matter how huge, can hold so many flowers. It has to bow down. But it does not. The tree miraculously stays straight. One of the specks falls down and lands near your feet. You pick up. It’s perfect. The colour has the tinge of turmeric from Phulbani that has ripened under mahua flowers. It has a strange texture. The surface feels as if the flower is trying to find cleavages in your palm to enter it.

 

But not everyone experiences kadamba flowers this way for the first time. One of my earliest memories is of pulling chariots made out of these blossoms. They are perfectly round and yellow. Ideally you should not use already fallen flowers for building a chariot. That’s passé. You have to throw stones at the tall trees and hope that a few flowers fall down. After some attempts, they do. Ideally you should catch them before they hit the ground. 

You have to take four coconut twigs, all of the same length. With four flowers at the four vertices, construct a perfect square by piercing the flowers. Put the square on the ground. Now pick up a couple of pairs of twigs again.  Pierce the vertices of the square  vertically with the twigs. Bend all the twigs towards the center of the square. Pick up another kadamba flower. Make all the twigs pierce the flower at nearly the same place. Tie a piece of thick thread, preferably of jute, to one of the sides of the square. Now the chariot is ready to roll.

'At the margins: discourses of development, democracy, and regionalism in Orissa' : A Review

Sailen Routray

A hand-loom in Nuapatna Village in Cuttack District
Photo Credit - Wikimedia Commons

It is a matter of emerging consensus in social science discourse on India that language as a marker of identity is going through a process of erasure, an oblivion that very few are in the mood to lament for. With both frontal and creeping attacks on different sides from other aspects of identity such as religion, caste, and sexual preference, language seems to be resigned to a gradual fading away as a source of collective dreams and actions. But things were very different till the 1960s; for two generations in India’s political life, across the divide of decolonisation till the seventh decade of the twentieth century, language-based sub-nationalism provided the bricks with which the house of pan-Indian nationalism was constructed. Things are very different today. Development is the reigning monotheistic devata of Indian politics; its real, imagined, and promised versions animate TV showrooms, podia from where political speeches are made, and our dreamscapes. Linguistic passions under the reign of development live peripheral lives. The only real passion for language is the lust for English; by popular diktat that seems to be the only language worthy of emotions, albeit not very salutary ones.

In such a socio-political milieu, At the margins: discourses of development, democracy, and regionalism in Orissa, by historian Jayanta Sengupta, speaks to the concerns of the times by digging up a not that well-known case that is actually the prototype of linguistic mobilisation in the Indian subcontinent; this is the case of creation of the province of Orissa as an administrative unit of British India in 1936. It is not a very well-known fact perhaps, that Odisha was the first successful case in colonial South Asia of language being used as a tool of mobilisation to carve out an administrative unit for the speakers of the language. 

Odisha has always been imagined at the margins of everything. When the British conquest of Eastern India took place in the eighteenth and nineteenth centuries, the Odia speaking areas were incorporated into three separate provinces; the Bengal Presidency, the Madras Presidency and the Central Provinces. Apart from the Odia speaking areas directly under the administration of the British, the speakers of the language had a significant presence in twenty six princely states.

Due to the late onset of colonisation and the marginality of Odia speaking areas in administrative units dominated by speakers of other languages (with greater number of speakers), the Odia upper caste elite found itself doubly disadvantaged. Therefore, from the very beginning, the Odia elite and its conceptualisation of the Odia nation developed as a response to this marginality. This elite tried to forge an Odia nation by trying to yoke together the fertile coastal tracts that formed its ‘core’ habitation with the hilly forested tracts of the interior dominated by tribals. With the formation of the Utkal Union Conference (UUC) - called Utkal Sammilani in Odia - under the leadership of Madhusaudan Das in 1903, the demand for the consolidation of all Odia speaking areas under one administrative unit gathered steam. The UUC evoked the picture of Odias as a wronged race, and tried to fashion a regional identity based on putatively shared language and culture. The author argues that this movement had a limited class character; its demands were primarily related to linguistic identity, education and employment in the colonial bureaucracy, and reflected the interests of middle class, upper caste Odias. This was a serious limitation of the Conference’s politics. But its efforts helped shape the foci around which Odia politics still revolves – the twin challenges of regional development and autonomy.

In 1912, the province of Bihar-Orissa was carved out from Bengal Presidency with Orissa being attached to Bihar to provide it with a ‘sea-board’. This was widely perceived by the Odia elite as a betrayal by the colonial state. By the late 1910s and early 1920s a new group of Odia politicians had arrived on the scene for whom the politics of UUC neglected the concerns of the masses. These new leaders such as Gopabandhu Das, Nilakantha Das, and Godavaris Misra chose to work with the Indian National Congress (INC) whose politics were developing a mass character under Mahatma Gandhi at that point of time.

The Odia movement claimed to speak for the Odia nation. But the author argues that for a large part, this movement worked at a distance from the real issues and concerns of the broadest mass of the Odia speaking people. As the movement lacked mass engagement, petitioning the colonial authorities and holding public meetings for articulating one’s concerns were often the sole means of putting forward the demands of linguistic unification and regional autonomy. By the 1920s, because of participation in the INC-led movement for national independence by many leaders active in the Odia movement, local-level issues having a greater relevance to people’s lives, a large number of them related to the agrarian condition, started assuming salience.

The deliberations in the colonial administration regarding the demands of the Odia movement, and the arguments being put forward by the movement itself for unification and autonomy, often revolved around the question of boundaries and funds. The proposed Odisha province was often perceived as a ‘deficit’ region with respect to administrative finance; this delayed the acceding of the demand for a separate province. Therefore, a key debate around which the movement was divided was whether to demand for a separate province for all Odia speaking people in British India or to settle for the more limited demand of unifying them under any one administrative unit of the colonial state; even this proved factitious, and divided the movement. The movement got its key demand accepted when Orissa was created as a province of British India in 1936.

Odisha State High Court, Cuttack
Photo Credit - Wikimedia Commons

Around the time of independence, the cracks in the Odia nation that was being forged came out in the open, when the Odia speaking princely states joined together with the Chhattisgarh states to form an ‘Eastern States Union’ that tried to argue for a Koshal identity opposed to the Odia identity. But by the 1^st of January 1949, the process of merger of the princely states with the state of Orissa was complete. In the postcolonial era, the author argues, the state’s elite has hegemonised the discourse surrounding development and democracy by arguing a case of regional deprivation and biases in the national distribution of resources. The identity of Orissa as a state (an identity formulated and dominated by the upper-caste, middle class section of the population) is foregrounded by this elite at the cost of all other identities and interests. Despite subaltern challenges against this state of affairs, an alternative is yet to emerge.

The author posits that although no alternative political framework is in sight (apart from the regional Odia identity premised on a logic of regional marginalisation and demands for an equitable share of national resources), the image of Odisha as a quiet, marginal backwater is changing. There has been significant politicisation of traditionally marginalised communities, especially the Scheduled Tribes, by the Hindu Right. The dangerous impact of such politicisation and the resultant mobilisation has led to bitter harvests of hate, as seen in the anti-Christian riots in Kandhamal in 2008. The implications of such a process for the Odia regional identity are not yet clear.

A key dichotomy that animates the arguments and descriptions of this book is between ‘the regional’ and ‘the local’. This dichotomy maps onto a key argument that the book makes. It argues that from the last third of the nineteenth century onwards, the regional linguistic articulation of a cultural identity - that of Odia-ness - started to seek a mediating role for itself, between the ‘Odia race’ and the colonial administrative machinery. Whereas, the bulk of the problems of the toiling masses were apparently of a ‘local’ character, the ‘regional’ articulation of identity rode roughshod over it and chose to ignore such local problems. Although the book does not consciously use class analysis as a methodological tool, it uses a perceived class divides as an analytical device to explain certain historical phenomena in the life history of the Odia speaking people under and after colonialism.

The book is also self-conscious intervention against the continuity thesis which argues for significant continuities across the colonial divide. The loss of language as a strong binding glue in postcolonial Orissa’s political and social life is seen as a major discontinuity in the postcolonial period. This is true. But a significant fact (a discontinuity) of postcolonial Odia politics is left completely unexplained by the book. Till 1980, Orissa’s politics was marked by instability, with no government able to finish its term. But since that year, the politics of the state are marked by a remarkable degree of stability. This has also been a period where the political dominance of the Karana jati in Orissa seems complete, with around 38 years of the 40 since 1980, the state having a Karana Chief Minister at the helm of its affairs. This is worth drawing attention to, as the author very correctly identifies the tussle between Brahmins and Karanas as a key axis around which the state’s politics  have evolved, especially surrounding the period of decolonisation.

Further, this book builds a rationale for itself by arguing that although Orissa is a much neglected region in the social scientific discourse in India, it should not be so. It argues for the possibility that Orissa is in some sense a typical, and in many ways a ‘pioneer’ Indian state, from the studies of which some important insights regarding India’s politics can be obtained. But, it can be argued with equal force and validity that Orissa is a very atypical state and that is the reason for studying it thoroughly, as it is the exceptions that prove the rule. I’ll just mention two facts here that make Orissa an ‘exception’: first, the birthrate of the state's population has been consistently lower than what it should be when seen in the context of the state’s high death rate and infant mortality rate (this flies in the face of most narratives of demographic transition); second, identity politics based on caste and ethnicity (apart from some pockets) has been very conspicuous by its absence in the state, whereas issue-based movements, especially against large development projects, e.g., against BALCO in Western Odisha and  a TATA project in Chilika have been successful in stalling these projects.

The latter point has to be seen in the context of the significant rise of the OBC jatis in a large number of North and South Indian states over the last three decades or so. So, any narrative that tries to capture the upheavals that Orissa has gone through over the last 150 years (that forms the canvas of the picture that At the margins tries to paint), has to account for both the exceptional nature of Odia society as well as the many ways in which it fits into the larger patterns of Indian sociality. Whether the book under review does manage to do this is open for debate.

The book is beautifully produced and flawlessly edited; but there are quite a large number of scare quotes that sometimes distract from the arguments. There are a couple of factual errors in the book as well; in page 219 of the book Surendranath Dwivedy is mentioned as a non-Brahmin leader when he is, in fact, a Brahmin. On page 308, it is mentioned that Biju Patnaik established a large textile mill in Chauduar in Ganjam; Chauduar is located in Cuttack district. Despite these reservations, this is an important and necessary volume and fills a big gap in the contemporary history of Orissa. It will be useful for students and scholars of Odia politics, and promises to become a landmark and a classic.  

Jayanta Sengupta, At the margins: discourses of development, democracy, and regionalism in Orissa, New Delhi: Oxford University Press, 2015, pp. 442+xiv, Rs. 1195 (Hb)

Note: A slightly different version of this review was published in 2016 in the SAGE journal History and Sociology of South Asia, Volume 10, Issue 2. 

ଆମେ ସମସ୍ତେ ଭୋବନିସରିଆ, ଆମେ ସମସ୍ତେ ବାହାରିଆ

ଏକାମ୍ର ନଗରୀର ଏକ ନୂଆ ଚିତ୍ରାୟାନ

ଶୈଲେନ ରାଉତରାୟ

 

ଆଧୁନିକ ଭୁବନେଶ୍ୱରର ଏକ ମାନଚିତ୍ର (ୱିକିମିଡିଆ କମନ୍ସ୍)

ମୋର ଭୁବନେଶ୍ୱର ଆସିବାର ହେଲାଣି ୩୩ ବର୍ଷ । ବାପାଙ୍କର ଥିଲା ବଦଳି ଚାକିରୀ, ସେତେବେଳର ଓଡ଼ିଶା ରାଜ୍ୟ ବିଦ୍ୟୁତ ବୋର୍ଡ଼ର କନିଷ୍ଠ ଯନ୍ତ୍ରୀ ଭାବରେ । ଆମେ ବୋଧ ହୁଏ ୧୯୮୭ ମସିହାରେ ପିପିଲିରୁ ଭୁବନେଶ୍ୱର ଆସିଲୁ ତାଙ୍କର ବଦଳି ହେବା ପରେ । ମୋତେ ସେତେବେଳେ ସାତ ବର୍ଷ ବୟସ । ଯେତେ ଦୂର ମନେ ପଡ଼େ, ବାବା ଆସିଲେ ଖାରବେଳ ନଗର ବିଜୁଳି ସରବରାହ ସବ୍‌ଷ୍ଟେସନର ଦାୟିତ୍ୱ ନେଇ । ହେଲେ ଆମେ ରହୁ ଥାଉ ପୁରୁଣା ଭୁବନେଶ୍ୱରର ଦକ୍ଷିଣ ଚଣ୍ଡୀ ମନ୍ଦିର ପାଖରେ, ଭଡ଼ା ଘରେ । ବାପାଙ୍କର କେବେ ସରକାରୀ କ୍ୱାର୍ଟରରେ ରହିବାର ଇଚ୍ଛା ନ ଥାଏ । ଏଣୁ ମୋର ଶୈଶବ କଟିଛି ବିଲେଇ ଛୁଆ ପରି, ୧୯୯୨ ମସିହାରେ ଚନ୍ଦ୍ରଶେଖରପୁରକୁ ଓଡ଼ିଶା ରାଜ୍ୟ ଗୃହନିର୍ମାଣ ବୋର୍ଡ଼ର ଘର ଖଣ୍ଡେ  କିଣି ଆମ ପରିବାର ଉଠି ନ ଆସିବା ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ । ପୁରୁଣା ଭୁବନେଶ୍ୱରରେ ଆମେ ରହିଲୁ ତିନୋଟି ଭଡ଼ା ଘରେ । ଦକ୍ଷିଣ ଚଣ୍ଡୀ ପରେ ଭୀମଟାଙ୍ଗୀର ପଥର ଖଣି ପାଖରେ ଏକ ବସାରେ । ଶେଷ ଘରଟି ଥିଲା ଐତିହାସିକ କେଦାରନାଥ ମହାପାତ୍ରଙ୍କ ଜଣେ ପୁଅଙ୍କର, ଡାକରା ବିଭୀଷଣ ମନ୍ଦିର ପାଖରେ ।

ସେଇ ଶେଷ ଘରୁ ଲିଙ୍ଗରାଜ ମନ୍ଦିର ଯିବା ପାଇଁ, ଦେଉଳର ସିଂହ ଦୁଆର ଆଗ ଫାଣ୍ଡି କଡ଼ ଦେଇ, ଗୋଟେ ପାଦ ଚଲା ରାସ୍ତା ଥାଏ । ରାସ୍ତା କଡ଼ରେ ଗୋଟିଏ ବେଶ୍ ବଡ଼ ନାଗଚମ୍ପା ଗଛ । ତା’କୁ ଆମେ ପିଲାମାନେ କହୁଥାଉ ଶିବଲିଙ୍ଗ ଗଛ, କାରଣ ସେଇ ମହାଦୃମଟିର ଫୁଲଗୁଡ଼ିକ ଦେଖିବାକୁ ନାଗଫଣାରେ ବିଭୂଷିତ କୁନି କୁନି ଶିବଲିଙ୍ଗ ପରି, ହେଲେ ଏପରି ଏକ ରଙ୍ଗର ଯାହାକୁ ଆମେ ଶିବଙ୍କ ସହିତ ପ୍ରାୟ ଯୋଡ଼ୁନା - ପୂରା ଏରା ଚଢ଼େଇର ଡେଣାରେ ଛାଟି ହୋଇଥିବା ଗୋଲାପି ସମ । 

ପ୍ରଥମେ ସେଇ ଗଛଟିର ପ୍ରେମରେ ପଡ଼ିଲି; ଆଉ ତାହା ପରେ ବିନ୍ଦୁସାଗର କୂଳର ପଚା ଫୁଲ ଓ ଦଳର ଦୁର୍ଗନ୍ଧ ଓ ନିର୍ଜନ ମନ୍ଦିରଗୁଡ଼ିକର ବିରସ ନୀରବତା ସହ ସହଭାଗୀ ହେଲି । ଗୋଟେ ସାନ ଛୁଆକୁ ସମ୍ମାନ ଓ ସୁରକ୍ଷା ଦେଉଥିବା ରାମକୃଷ୍ଣ ମଠ, ବିବେକାନନ୍ଦ ମାର୍ଗର ସ୍ପେନୀୟ ହାଏସିନ୍ଦା ଭଳି କୋଠାଗୁଡ଼ିକର ଧାଡ଼ିକରା ସୁନ୍ଦର ବିଭ୍ରାନ୍ତି, ରାସ୍ତା ଦୁଇପଟର ପଣସ ଓ କଦମ୍ବ ଗଛର ବହଳିଆ ଛାଇ, ମୋତେ ଖୁବ ଆରେଇଲା । ପିପିଲିରୁ ଆସିଥିବା ଜଣେ ମଫ ଛୁଆଟିକୁ ଏଇ ନୂଆ  ସହରଟି ନିଜ ମମତାରେ ଚାପି ପକାଇଲାନି  - ମୋତେ ଜଣେ ବାହାରିଆ କରି ହିଁ ରଖିଲା, ହେଲେ ଅନ୍ତରଙ୍ଗତାର ସହ । କିନ୍ତୁ ଏତେ ବର୍ଷ ସହରରେ ରହିବା ଭିତରେ ମୁଁ କେବେ ସହରକୁ ନେଇ ନିଜର ଅନୁଭୂତି ସହ ନିକଟତର ହେବାକୁ ଚେଷ୍ଟା କରି ନ ଥିଲି ।  

ପୁରୁଣା ଭୁବନେଶ୍ୱରର ଭାରତୀ ମଠ (ସମ୍ଭାବ୍ୟ ସମୟକାଳ, ୧୯୭୬ ମସିହା ପୂର୍ବର) 
ଫଟୋ କ୍ରେଡ଼ିଟ୍ - 'ହିନ୍ଦୁ ମୋନାଷ୍ଟିକ ଲାଇଫ୍' ପୁସ୍ତକ
ବହିର ଲେଖକ - ଡି.ଏମ୍. ମିଲର ଓ ଡି.ସି. ୱର୍ତ୍‌ଜ୍

ଯେତେବେଳେ ୨୦୧୮ ମସିହାରେ 'ଭୁବନେଶ୍ୱର ଆର୍ଟ ଟ୍ରେଲ୍' ନାମକ ଏକ ପବ୍ଲିକ୍ ଆର୍ଟ୍ ପ୍ରଜେକ୍ଟ୍‌ରେ ଶିଳ୍ପୀ ରାମହରି ଜେନା ଓ ରମାକାନ୍ତ ସାମନ୍ତରାୟଙ୍କ ସହ ମିଶି କାମ କରିବା ପାଇଁ ନିମନ୍ତ୍ରଣ ଆସିଲା, ସେତେବେଳେ ଆମେ ସମସ୍ତେ ଏହାକୁ ନିଜକୁ ଓ ନିଜ ସହରକୁ ଜାଣିବା ଓ ବୁଝିବା ପାଇଁ ଏକ ସୁଯୋଗ ଭାବରେ ଗ୍ରହଣ କଲୁ । ଆମେ ତିନିହେଁ ଭୁବନେଶ୍ୱରରେ ଅତି କମ୍‌ରେ ତିରିଶ ବର୍ଷରୁ ଉର୍ଦ୍ଧ କାଳ ହେଲା ରହି ଆସୁଛୁ । ତାହା ମଧ୍ୟରୁ ଅନେକ ସମୟ ପୁରୁଣା ଭୁବନେଶ୍ୱର ଓ ତାହାର ଆଖପାଖର ଅଞ୍ଚଳରେ । ଆର୍ଟ ଟ୍ରେଲରେ କାମ କରିବାର ସୁଯୋଗ ମିଳିବା ପରେ ତିନି ଜଣ ମିଶି ଆମେ ଏଇ ଜାଗାକୁ ନେଇ କିଛି ଖୋଜାଖୋଜି ଆରମ୍ଭ କଲୁ । 

ଆମକୁ ଅନେକ କିଛି ଏହି ପ୍ରକ୍ରିୟାରୁ ଜାଣିବାକୁ ମିଳିଲା । ସହରଟି ହଜାର ହଜାର ବରଷର ପୁରୁଣା ଜେଗା । ଧିରେ ଧିରେ ଆମକୁ ଦୁଶିବାକୁ ଆରମ୍ଭ କଲେ ନାନାଦି ଦୃଶ୍ୟ, ଆମେ ଶୁଣିବାକୁ ପାଇଲୁ କେତେ ଘଟଣା, ଗପ ଓ ଲୋକକଥା । ସେ ସବୁକୁ ଯଥାଯୋଗ୍ୟା ଜାଗା ଦେବା ପାଇଁ ଯୋଜନା କଲୁ ଯେ, ଗୋଟେ ପ୍ରୋଜେକ୍ଟ ରୁମ୍ କରିବୁ । ହେଲେ ଆର୍ଟ ଟ୍ରେଲ୍ କାମ ପାଇଁ ଗବେଷଣାର ପ୍ରକ୍ରିୟା ସାରିବା ବେଳକୁ, ଏତେ ଗୁଡ଼ାଏ ତଥ୍ୟ ଓ ଜିନିଷପତ୍ର ଯୋଗାଡ଼ କରି ପକାଇଲୁ ଯେ, ଗୋଟେ ପାଞ୍ଚ-ଛଅ ଶହ ବର୍ଗ ଫୁଟର ଛୋଟ ବଖରା ଭିତରେ ସେ ସବୁକୁ ପ୍ରଦର୍ଶିତ କରାଯାଇ ପାରି ନ ଥାଆନ୍ତା । ଏଣୁ ନିଷ୍ପତ୍ତି ନେଲୁ, ଆହରିତ ମାଲମତାକୁ ସମ୍ପାଦିତ କରି ତାହା ମଧ୍ୟରୁ ଅଳ୍ପ କିଛି ମାତ୍ର ଆମେ ପ୍ରଦର୍ଶିତ କରିବୁ ।

ଭୁବନେଶ୍ୱର ଆର୍ଟ ଟ୍ରେଲ୍‌ରେ ଆମ କାମଟିର ଶୀଷର୍କ 'ଆଉଟ୍‌ସାଇଡର୍ସ୍’ ବୋଲି ରଖାଗଲା । ଆମେ ସାଧାରଣତଃ ଯେବେ ସହରଟିଏ ବିଷୟରେ ଭାବୁ, ସେବେ ମୂର୍ତ୍ତ ଭାବରେ ତାହାର ରାସ୍ତାଘାଟ, କୋଠାବାଡ଼ି, ଉଦ୍ୟାନ ଆଦି ସହରର ମୂଳ ଉପାଦାନ ବୋଲି ଗଣୁ । ଏସବୁ ବ୍ୟତୀତ ସହରଟିର ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ କୌଣସି ଗୁରୁତ୍ୱ ଅଛି ବୋଲି ଆମେ ଭାବୁନା । ୧୯୭୪ ମସିହାରେ ‘ହାର୍ଭିଲ୍ ପ୍ରେସ୍‌’ ଛାପିଥିବା ବହୁଚର୍ଚ୍ଚିତ ଅଣ-ଗଳ୍ପ ବହି ‘ସଫ୍‌ଟ୍ ସିଟି’ରେ ପ୍ରିୟ ଆଙ୍ଗ୍ଲୋ-ଆମେରିକୀୟ ଲେଖକ ଜନାଥନ୍ ରାବାନ୍, ଆମେ ସହରଗୁଡ଼ିକୁ ଦେଖିବା ପାଇଁ ଯୋଡ଼ିଏ ସମ୍ଭାବ୍ୟ ବାଟ ବିଷୟରେ ଆଲୋଚନା କରନ୍ତି । ସେ କହନ୍ତି, ଯଦି ଆମେ ସହରଗୁଡ଼ିକୁ ସ୍ମୃତିର ବିଭାବମାନ ଦେଇ ବୁଝିବାକୁ ଚେଷ୍ଟା କରିବା, ତେବେ ବୁଝାମଣାର ଦୁଇଟି ଦିଗ ଓ ଆଙ୍ଗିକ ସମ୍ଭବ – ପ୍ରଥମଟି ହେଲା ହେଲା ସହରର ସ୍ମୃତି ଓ ଦ୍ୱିତୀୟଟି ସ୍ମୃତିର ସହର । 

'ଆଉଟ୍‌ସାଇଡର୍ସ୍' ପ୍ରକଳ୍ପର ପ୍ରଦର୍ଶନରୁ କିଛି
ଫଟୋ କ୍ରେଡ଼ିଟ୍ - ରାମହରି ଜେନା

ଅବଶ୍ୟ ତାଙ୍କ ଲେଖାରେ ସେ 'ସ୍ମୃତି' ଶବ୍ଦଟିର ବ୍ୟବହାର କରୁ ନାହାନ୍ତି । ସେ କହୁଛନ୍ତି, 'ସିଟି ଅଫ୍ ଦ ମାଇଣ୍ଡ' (ମନର ସହର) ଏବଂ 'ମାଇଣ୍ଡ ଅଫ୍ ଦ ସିଟି' (ସହରର ମନ) ବିଷୟରେ । ସହରର ଯୋଜନା, ସ୍ଥାପତ୍ୟ ଓ ସର୍ବସାଧାରଣଙ୍କ ନିମନ୍ତେ ନୀତି ଇତ୍ୟାଦି ବିଷୟରେ ଆଲୋଚନା 'ସହରର ସ୍ମୃତି' ବା ‘ସହରର ମନ’ କୁ ଦର୍ଶାଏ । ଆଉ ଗପ, କବିତା, ଉପନ୍ୟାସ, ସିନେମା, କମିକ୍ ବହି, ଟିଭି ଧାରାବାହିକ, ନାଟକ, ଗୀତ, ସ୍ମୃତିଚାରଣ ଇତ୍ୟାଦିରେ ଥିବା ସହର ସମ୍ବନ୍ଧୀୟ ଚିତ୍ର, ଆଲୋଚନା ଓ ବିଚାର ଗୁଡ଼ିକ ହେଲା ‘ସ୍ମୃତିର ସହର' ବା ‘ମନର ସହର’ ।

ଭୁବନେଶ୍ୱର ଭଳି ଗୋଟିଏ ଏକା ଧାରାରେ ଅତି-ପ୍ରାଚୀନ, ହେଲେ ଅତି-ଆଧୁନିକ ସହର ବିଷୟରେ ଆମର ଅନୁଭୂତି ଓ ବୁଝାମଣାର ଅସୁବିଧା ଏଇ ହେତୁ, କାରଣ ଏଇ ସହରଟି ବିଷୟରେ ଆମେ ସଚେତନ ଭାବରେ କଳ୍ପନା କରି ନାହୁଁ । ଯେହେତୁ ସହରଟି ଆମ ମାନସଜଗତ ଓ କଳ୍ପଲୋକର ଅଂଶ ନୁହେଁ, ଏଣୁ ଆମେ ଏହାକୁ ନେଇ ଯଥେଚ୍ଛାଚାର କରି ପାରୁଛୁ । କଳ୍ପନାରେ ଦେଖା ନ ଯାଇ ଥିବା ଛବିଟି ଚିରିଗଲେ ବା ଫାଟି ଗଲେ ଆମକୁ ବାଧିବ ବା କାହିଁକି ? ଭୁବନେଶ୍ୱରର ରାସ୍ତା କଡ଼ର ହଜାର ହଜାର ସଙ୍ଖ୍ୟାରେ ବୁଢ଼ା ଗଛ କଟି  ରାସ୍ତା ଚଉଡ଼ା ହେଲେ (ବେଆଇନ୍ ପାର୍କିଂ ଓ ଭୁଲ ପଟେ ଗାଡ଼ି ଚଳାଇବା ନିମନ୍ତେ ଜେଗା ତିଆରିବା ପାଇଁ), ଆମ ମନ ଖରାପ ବା ହେବ କାହିଁକି ? ଆମ ସହରକୁ ନେଇ ଆମେ ଏଇ ଯେଉଁ ବିସ୍ମୃତି ଭିତରେ ଗତି କରୁଛୁ,  'ଆଉଟ୍‌ସାଇଡର୍ସ୍’ର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ଭାବରେ ରଖାଗଲା ତାହାକୁ ପୁଣି ଥରେ ସ୍ମୃତିର ପରିଧି ଭିତରକୁ ଆଣିବା । ଯେଉଁମାନେ ଭୁବନେଶ୍ୱରର ଅତୀତ ବିଷୟରେ ତଥା ଏଇ ସହରଟିକୁ ଗଢ଼ିବାର ପ୍ରକ୍ରିୟାରେ ଭୂମିକା ଥିବା ଓ ସହରକୁ ବୁଝିବା ପାଇଁ ସୂତ୍ର ଯୋଗାଇ ଦେଇ ଥିବା ମଣିଷଙ୍କ ବିଷୟରେ ଜାଣିବାକୁ ଚାହିଁବେ, ସେମାନଙ୍କୁ କିଛି ଖିଅ ଯୋଗାଇ ଦେବା ।

ଏଥି ପାଇଁ ସଚେତନ ଭାବରେ ‘ଆଉଟ୍‌ସାଇଡର୍ସ୍’ରେ ଆମେ ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରକାରର ବସ୍ତୁ ଓ ମାଧ୍ୟମ ଯଥା, ଲୁହା, ବାଉଁଶ, ମାଟିପାତ୍ର, ରଙ୍ଗ, କାଗଜ, ଚିତ୍ର, ଆଲୋକଚିତ୍ର, ସ୍ମୃତି, ଧ୍ୱନି, ଦୃଶ୍ୟ, ମାଟି, ଗୋବର, ଇତ୍ୟାଦିର ବ୍ୟବହାର କଲୁ । ମଣିଷର ଯେତେ ପ୍ରକାରର ଜ୍ଞାନେନ୍ଦ୍ରିୟ ଅଛି (ଘ୍ରାଣ ସମେତ), ପ୍ରାୟ ସବୁଟି ପାଇଁ ଖୋରାକ ଯୋଗାଇବାକୁ ଆମେ ଚେଷ୍ଟା କଲୁ । କାମଟି ସ୍ଥାପିତ ହେଲା ବିନ୍ଦୁସାଗରର ପୂର୍ବ ତଟରେ ଅବସ୍ଥିତ ‘ତରଙ୍ଗ’ କ୍ଲବ୍ ଘରର ପ୍ରଥମ ମହଲାର ହଲ୍‌ରେ ।

ଉତ୍ତରେଶ୍ୱର ମନ୍ଦିରରୁ ଉତ୍ତୋଳିତ ଲିଙ୍ଗରାଜ ଓ ବିନ୍ଦୁସାଗରର ଚିତ୍ର: ସମ୍ଭାବ୍ୟ ସମୟକାଳ - ୧୮୬୮-୧୮୬୯
ଫଟୋ କ୍ରେଡ଼ିଟ୍ - 'ଆଣ୍ଟିକ୍ୱିଟିଜ୍ ଅଫ୍ ଓଡ଼ିଶା' ବହି
ଗ୍ରନ୍ଥକାର - ରାଜେନ୍ଦ୍ରଲାଲ ମିତ୍ର

ବଡ଼ ଆୟତକ୍ଷେତ୍ରାକାର ବଖରାଟିର କଳା ରଙ୍ଗର ପରଦା ଟେକି ଏଇ ଜାଗାଟି ଭିତରେ ପ୍ରବେଶ କଲା କ୍ଷଣି ଦିଶୁଥିଲା ଏକ ଗୋଲାକାର, ମାଟିଆସିଆ ରଙ୍ଗର, ଗୋବରଲିପା ଢାଞ୍ଚା, ଯାହା ଘୂର୍ଣ୍ଣନ-ଉଦ୍ୟତ, ଆଠ ଫୁଟ ଉଚ୍ଚ ଓ ଦଶ ଫୁଟ ବ୍ୟାସ ଆକାରର ଚାରୋଟି ଅର୍ଦ୍ଧାବୃତ୍ତାକାର ଖଣ୍ଡକୁ ନେଇ ତିଆରି  । ଆବର୍ତ୍ତର ଏକ ସରଳିକରଣ ରୂପ ଏଇଟି । ଆବର୍ତ୍ତଟି ସମୟର ଗତିଶୀଳତାର ସୂଚକ ହୋଇଥିବା ବେଳେ, ବୃତ୍ତଟି ଚକ୍ରକ୍ଷେତ୍ର (ଭୁବନେଶ୍ୱରର ଅନ୍ୟତମ ନାମ)ର ମନ୍ଦିର ଓ ତହିଁର ବେଢ଼ା କୁ ପ୍ରାରୂପିତ କରୁଥିଲା । ଘର ଭିତରେ ପ୍ରବେଶ କରିବା ପରେପରେ, ପୁନଶ୍ଚ ଏକ ଗୋଲାକାର ଢାଞ୍ଚା ଭିତରେ ପଶି ପରିଦର୍ଶକମାନେ ଏକପ୍ରକାର ନୀରବତା ଓ ଧ୍ୟାନସ୍ଥ ଅନୁଭବ କରିବା ଏହାର ଉପଲକ୍ଷ୍ୟ ଥିଲା । ଯେତେବେଳେ ଦର୍ଶକ ଜଣେ ଢାଞ୍ଚାଟିର ଚାରି ପାଖରେ ପରିକ୍ରମା କିମ୍ବା ଉନ୍ମୁକ୍ତ ଚାରି ଗୋଟି ଦୁଆରରୁ ଯେ କୈାଣସି ଗୋଟିକ ଦେଇ ଢାଞ୍ଚା ଭିତରେ ପଶି ପ୍ରଦକ୍ଷିଣା କରୁଥିଲେ, ସେତେବେଳେ ସେ ସ୍ୱତଃ ଆମ କାମଟିର ଅଂଶ ପାଲଟି ଯାଉଥିଲେ । ଏହି ସ୍ଥିର ଆବର୍ତ୍ତ ଭିତରେ, କୃତ୍ରିମ ଗୋଟିଏ ବାଲୁବନ୍ତ ଥିଲା; ଆଉ ତାହା ମଧ୍ୟରେ ଥିଲା, କ୍ଷୁଦ୍ର ଚଉରାଘେରା, ପାଣି-ଭର୍ତ୍ତି ଏକ ଛୋଟ ମାଟି ହାଣ୍ଡି ।

ପୁରୁଣା ଭୁବନେଶ୍ୱରର ପାବନ ଭୂଗୋଳରେ ଦେବୀପାଦହରା, ପାପନାଶିନୀ, ମରିଚି, କୋଟିତୀର୍ଥ ଆଦି ଆଠଟି ଜଳାଶୟର ମହତ୍ୱ ଅନେକ, ଯହିଁରେ ସବୁଠାରୁ ବେଶି  ଗୁରୁତ୍ୱପୂର୍ଣ୍ଣ ହେଲା ସପ୍ତମ ବା ଅଷ୍ଟମ ଖ୍ରୀଷ୍ଟାବ୍ଦରେ ତିଆରି ପ୍ରାଚୀନ ବିନ୍ଦୁସାଗର, ଯାହା ଲିଙ୍ଗରାଜ ମନ୍ଦିରର ଉତ୍ତର ଦିଗରେ ପାଖାପାଖି ଆଠ ହେକ୍ଟର ଭୂମି ଉପରେ ବିସ୍ତୃତ ।  ଆଜି ଆମେ ଯେବେ ଭୁବନେଶ୍ୱର ବିଷୟରେ ଚିନ୍ତାଭାବନା କରୁ, ସେତେବେଳେ ଆମେ ଜଳଜାଗାଗୁଡ଼ିକ କଥା ଅତି ସୁବିଧାଜନକ ଭାବରେ ଭୁଲି ଯାଉ । ଆମର ପାଶୋର ଯାଏ ଜାତୀୟ ରାଜପଥର ଉତ୍ତର ପଟେ ବାଣୀବିହାର ଛକ ଠାରୁ ଜୟଦେବ ବିହାର ବର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଲମ୍ବି ଥିବା ପୋଖରୀଟି, ଯାହା ଏବେ ବିଶ୍ୱବିଦ୍ୟାଳୟ ଭିତରେ ଗଡ଼ିଆଟିଏ ବନି ସାରିଚି । ଆମେ ଭୁଲି ଯାଉ ଡମଣା ଛକରୁ ଶୈଳଶ୍ରୀ ବିହାର ମଝିରେ ରାସ୍ତାର ଦୁଇ ପାଖରେ ଥିବା ବଡ଼ ଜଳାଜମି, ଯାହାର ଭୂତ ଏବେ ବର୍ଷା ଦିନେ ଧସେଇ ପସୁଚି ଚନ୍ଦ୍ରଶେଖରପୁରର ନାନାଦି ଘରେ  ବନ୍ୟାର ରୂପ ନେଇ । ଆମେ ଏକାମ୍ର କ୍ଷେତ୍ରର ସବୁ ଆମ୍ବ ତୋଟାକୁ ହାଣି ପଦା କରିବା ପାଇଁ ରାଣ ଖାଇଚୁ; ଶପଥ ନେଇଚୁ, ନଈ ଓ ପୋଖରୀର ସମାଧି ଉପରେ ତୋଳିବୁ ଆମ ଉଚ୍ଚାକାଂକ୍ଷାର ଉଆସ । ସତେ ଯେମିତି ଆଧୁନିକତା କହିଲେ ବୁଝାଏ କାଚ ଓ କଙ୍କ୍ରିଟର ହୃଦୟହୀନତାକୁ ।  

ରଥ ଦାଣ୍ଡରୁ ଲିଙ୍ଗରାଜ ମନ୍ଦିରର ଦୃଶ୍ୟ (ସମ୍ଭାବ୍ୟ ସମୟକାଳ - ୧୮୬୮-୬୯)
ଫଟୋ କ୍ରେଡ଼ିଟ୍ - 'ଆଣ୍ଟିକ୍ୱିଟିଜ୍ ଅଫ୍ ଓଡ଼ିଶା' ବହି
ଗ୍ରନ୍ଥକାର - ରାଜେନ୍ଦ୍ରଲାଲ ମିତ୍ର 

ଆମ ସହରକୁ ନେଇ ଏଇ ହୃଦୟହୀନତା ଓ ବିସ୍ମୃତି ର ସଂସ୍କୃତି ବିପକ୍ଷରେ ଏକ ଛୋଟ ପ୍ରତିବାଦ ଥିଲା 'ଆଉଟ୍‌ସାଇଡର୍ସ୍’ । ଏଇ କାମଟିରେ ଆମେ ଆମ ସହର ବିଷୟରେ କିଛି ସ୍ମୃତି ଓ କଥନିକା ବି ତିଆରି କଲୁ । ଏଇ କଥନିକାଗୁଡ଼ିକୁ ଆମେ କେବଳ ଶବ୍ଦରେ ତିଆରି କଲୁ ନାହିଁ; ଏଥି ନିମନ୍ତେ ଚିତ୍ର ମଧ୍ୟ ବ୍ୟବହାର କଲୁ 'ଆଉଟ୍‌ସାଇଡର୍ସ୍’ରେ । ଉନବିଂଶ ଶତାବ୍ଦୀ ଓ ବିଂଶ ଶତାବ୍ଦୀର କିଛି ଚିତ୍ର (ଆଲୋକଚିତ୍ର ଓ ଲିଥୋଗ୍ରାଫ)କୁ ନେଲୁ, ଆଉ ତାହା ପାଖରେ ରଖିଲୁ ସେହି ଜାଗାର ବର୍ତ୍ତମାନର, ୨୦୧୮ ମସିହାର, ଚିତ୍ରମାନ । କାରଣ ଅତୀତ ଓ ବର୍ତ୍ତମାନ ଉପରେ ଆମର ଦୁଇଟି ପାଦ ନ ରହିଲେ, ଭବିଷ୍ୟତ ଆଡ଼କୁ ଯିବା ଅସମ୍ଭବ । ହେଲେ ଏଇ ଭବିଷ୍ୟତଟି କିଛି ଅଲଙ୍ଘ୍ୟ ପ୍ରାରବ୍ଧ ନୁହେଁ । କାହିଁକିନା ଆମ ସହରର ଭବିଷ୍ୟତର କୈାଣସି ଦୃଶ୍ୟମାନ ଅନ୍ତିମ ବିନ୍ଦୁ ନାହିଁ; ଭୁବନେଶ୍ୱର କେବେ ସିଙ୍ଗାପୁର ହେବ ନାହିଁ, ହେବା ଦରକାର ମଧ୍ୟ ନୁହେଁ । ଏଣୁ ଆମ ପବ୍ଲିକ୍ ଆର୍ଟ୍ କାମଟି ଥିଲା ଅତୀତ ଭିତର ଦେଇ, ବର୍ତ୍ତମାନରୁ ଭବିଷ୍ୟତ ପାଖରେ ପହଞ୍ଚିବାର ଏକ ଅଣଓସାରିଆ ଚଲାବାଟ; ଗୋଟିଏ ଜାଗାରୁ ଅନ୍ୟ ଜାଗାରେ ପହଞ୍ଚିବାର ପ୍ରକ୍ରିୟା ନୁହେଁ, ସେଇ ବାଟଟିକୁ ତିଆରି କରିବାର ଏକ ଉଦ୍ୟମ ।

ଏଇ ବାଟ ଚାଲୁ ଚାଲୁ ଆମେ ଭେଟିଲୁ ପଣ୍ଡିତ ରାଜେନ୍ଦ୍ରଲାଲ ମିତ୍ର (୧୮୨୨-୧୮୯୧) ଙ୍କୁ । ଓଡ଼ିଶାରେ ଆମେ ଆଜି ତାଙ୍କୁ ଜାଣୁ କେବଳ ଓଡ଼ିଆ ଭାଷା ଓ ଲୋକଙ୍କ ବିଷୟରେ ବକାବକି କରିଥିବା ଜଣେ ବଙ୍ଗାଳୀ ବାବୁ ଭାବରେ । ହେଲେ ସେ ଥିଲେ ଉନବିଂଶ ଶତାବ୍ଦୀର ଭାରତୀୟ ନବଜାଗରଣର ଜଣେ ମହାମାନବ; ଦେଶରେ ଆଧୁନିକ ଇତିହାସ ଚର୍ଚ୍ଚା, ପ୍ରତ୍ନତତ୍ତ୍ୱ ତଥା ଫଟୋଗ୍ରାଫିର ମୂଳଦୁଆ ପକାଇଥିବା, ଜଣେ ବହୁଭାଷୀ ଲେଖକ । ୧୮୭୫ ଓ ୧୮୮୦ ମସିହାରେ ଦୁଇଟି ଭାଗରେ ପ୍ରକାଶ ପାଇଥିବା ତାଙ୍କର ‘’ଆଣ୍ଟିକ୍ୱିଟିଜ୍ ଅଫ୍ ଓଡ଼ିଶା’ ବହିଟି ପ୍ରଥମ ଥର ପାଇଁ ଓଡ଼ିଶାର ପ୍ରତ୍ନତାତ୍ତ୍ୱିକ ଐତିହର ବଡ଼ ଆକାରରେ ପଞ୍ଜିକରଣ କଲା । ଏଥିରେ ଏକ ପ୍ରମୁଖ ଭାଗ ଗ୍ରହଣ କରିଥିଲା, ଭୁବନେଶ୍ୱର ମନ୍ଦିରଗୁଡ଼ିକର ଫଟୋ ତଥା ଲିଥୋଗ୍ରାଫ ଗୁଡ଼ିକ । ଆଜି ଆମର ବଢ଼ୁଥିବା ବଙ୍ଗାଳୀ ବିଦ୍ୱେଷ ସମୟରେ, ଏଇ ଭଦ୍ରଲୋକ ଜଣଙ୍କର ଭୁବନେଶ୍ୱର ଐତିହକୁ ସ୍ମୃତିସିଦ୍ଧ କରିବାର ଉଦ୍ୟମକୁ, ଆମେ ‘ଆଉଟ୍‌ସାଇଡର୍ସ୍’ରେ ସଶ୍ରଦ୍ଧ ମନେ ପକାଇବାକୁ ଚେଷ୍ଟା କରିଥିଲୁ ।

ରାଜେନ୍ଦ୍ରଲାଲ ମିତ୍ର 
ଫଟୋ କ୍ରେଡ଼ିଟ୍ - ରୟାଲ୍ ଏସିଆଟିକ୍ ସୋସାଇଟି ଅଫ୍ ଗ୍ରେଟ୍ ବ୍ରିଟେନ ଆଣ୍ଡ ଆୟାର୍ଲ୍ୟାଣ୍ତ

ଏହା ସହିତ ‘ଆଉଟ୍‌ସାଇଡର୍ସ୍’ରେ ଆମେ ମନେ ପକାଇଥିଲୁ ୧୯୦୩ରେ ଆମେରିକୀୟ ନୃତତ୍ତ୍ୱବିଦ୍ କୋରା ଦୁବଏସ୍‌‌ଙ୍କୁ । ଆମେରିକୀୟ ନୃତତ୍ତ୍ୱର ନିର୍ମାତା ଫ୍ରାଞ୍ଜ୍ ବୋଆସ୍ ଓ ରବର୍ଟ୍ ଲୋୱି ଆଦିଙ୍କ ଦ୍ୱାରା ପ୍ରଶିକ୍ଷିତ କୋରା ୧୯୫୪ ମସିହାରେ ଆମେରିକାର ହାର୍ଭାଡ଼ ବିଶ୍ୱବିଦ୍ୟାଳୟରେ ପ୍ରଥମ ସ୍ଥାୟୀ କାର୍ଯ୍ୟାବଧି (ଟେନିଓର୍) ପ୍ରାପ୍ତ ମହିଳା ପ୍ରାଧ୍ୟାପକ ଭାବରେ ଯୋଗ ଦିଅନ୍ତି । ସେ ୧୯୬୧ ମସିହାରୁ ୧୯୭୩ ମସିହା ମଧ୍ୟରେ ହାର୍ଭାଡ଼ ବିଶ୍ୱବିଦ୍ୟାଳୟରେ ଭୁବନେଶ୍ୱର ଉପରେ ଏକ ବଡ଼ ଆକାରର ପ୍ରକଳ୍ପର ନିର୍ଦ୍ଦେଶନା ମଧ୍ୟ ଦିଅନ୍ତି, ଯାହାର ଲକ୍ଷ୍ୟ ଥିଲା ପରମ୍ପରା ଓ ଆଧୁନିକତା ମଧ୍ୟରେ ଦୋଦୁଲ୍ୟମାନ ସେଇ ସମୟର ଭୁବନେଶ୍ୱରକୁ ଅଧ୍ୟୟନ କରି ସେଥିରୁ ଆଧୁନିକୀକରଣର ଏକ ନୂଆ ବୁଝାମଣା ତିଆରିବା । ଏହି ପ୍ରକଳ୍ପରେ ଆଠ ଜଣ ବିଦେଶୀ ତଥା ତିନି ଜଣ ଭାରତୀୟ ଛାତ୍ର କାମ କରି ପିଏଚ୍‌ଡି ଡିଗ୍ରୀ ପାଆନ୍ତି । ତାହା ସହ ସର୍ବମୋଟ ଅଶି ଜଣ ଲୋକ ପ୍ରଶିକ୍ଷିତ ହୁଅନ୍ତି । ପ୍ରାୟତଃ ଛାତ୍ର ଡିଗ୍ରୀ ପାଇ ସାରିଲା ପରେ ଭୁବନେଶ୍ୱରରେ ନିଜେ  କରିଥିବା ଗବେଷଣାକୁ ଭିତ୍ତି କରି ଖଣ୍ଡିଏ ଖଣ୍ଡିଏ ବହି ମଧ୍ୟ ଲେଖନ୍ତି । ବହିଗୁଡ଼ିକର ବିଷୟର ଦାଏରା ପ୍ରଶସ୍ତ – ଭୁବନେଶ୍ୱର ଶିକ୍ଷା ତଥା ପିଲା ପାଳିବା ର ପରମ୍ପରାଠୁ, ଭାରତୀୟ ପ୍ରଶାସନିକ ସେବାର ଅଫିସରମାନଙ୍କର ଜୀବନଚର୍ଯ୍ୟା ଠାରୁ ନେଇ ପୁରୁଣା ଭୁବନେଶ୍ୱରର ମଠସଂସ୍କୃତି ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ।

ବନ୍ଧୁବାନ୍ଧବଙ୍କ ସହ କୋରା ଦୁବଏସ୍ (ଦକ୍ଷିଣତମ)
ଫଟୋ କ୍ରେଡ଼ିଟ୍ - ୱିକିମିଡିଆ କମନ୍ସ୍

ଭାରତୀୟ ଛାତ୍ରମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଥିଲେ ହରୀଶଚନ୍ଦ୍ର ଦାସ, ଯେ ପରେ ଓଡ଼ିଶା ରାଜ୍ୟ ସଙ୍ଗ୍ରହାଳାୟର ସୁପରିଟେଣ୍ଡେଣ୍ଟ ଭାବରେ କାମ କରନ୍ତି । ବିଦେଶୀ ଛାତ୍ରମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଏଠାରେ ଆମେ କେବଳ ଜେମ୍ସ୍ ଫ୍ରିମାନଙ୍କର ନାମ ଉଲ୍ଲେଖ କରିବୁ, ଯେ ଦୁବଏସ୍‌ଙ୍କ ଅଧୀନରେ ପିଏଚ‌ଡ଼ି କରନ୍ତି ନୂଆ ଭୁବନେଶ୍ୱର ରାଜଧାନୀ ଭାବରେ ତିଆରି ହେଲା ପରେ ପୁରୁଣା ଭୁବନେଶ୍ୱରର କପିଳେଶ୍ୱର ଗାଁରେ ଘଟିଥିବା ଆର୍ଥ-ସାମାଜିକ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଉପରେ । ଏହି କାମର ଫଳଶୃତି ଘଟେ ‘ସ୍କାର୍ସିଟି ଆଣ୍ଡ୍ ଅପର୍ଚ୍ୟୁନିଟି ଇନ୍ ଆନ୍ ଇଣ୍ଡିଆନ୍ ଭିଲେଜ୍’  (‘ଏକ ଭାରତୀୟ ଗ୍ରାମରେ ତିରୋଟ ଓ ସୁଯୋଗ’) ଶୀର୍ଷକରେ ୧୯୭୭ ମସିହାରେ ପ୍ରକାଶିତ ଏକ ପୁସ୍ତକରେ । ହେଲେ ଆଜି ଆମେ ପ୍ରଫେସର ଫ୍ରିମାନଙ୍କୁ ଜାଣୁ ୧୯୭୯ ମସିହାରେ ଛପା ହୋଇ ଥିବା ‘ଅନ୍‌ଟଚେବଲ୍; ଆନ୍ ଇଣ୍ଡିଆନ୍ ଲାଇଫ୍ ହିଷ୍ଟ୍ରି’ ଶୀର୍ଷକର ବହିଟି ପାଇଁ । ଏହି ବହିଟିରେ ଆମେ ପାଉ ‘ମୁଳି’ ନାମକ କପିଳେଶ୍ୱରର ଏକ ବାଉରି ଜାତିର ଲୋକଙ୍କର ଆତ୍ମକଥନ, ଯାହା ଏକା ସାଙ୍ଗରେ ୧୯୪୦ରୁ ନେଇ ୧୯୭୦ ଦଶକ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ପୁରୁଣା ଭୁବନେଶ୍ୱରର ଏକ ଅଞ୍ଚଳର ସାମାଜିକ ଇତିହାସ ମଧ୍ୟ । ଏ ସବୁ କାମର ମୂଳଦୁଆ ପଡ଼ିଥିଲା କୋରା ଦୁବଏସ୍‌ଙ୍କର ପ୍ରକଳ୍ପର ଆନୁକୁଲ୍ୟରେ ।

ଭୁବନେଶ୍ୱର ଆର୍ଟ ଟ୍ରେଲ୍‌ରେ ରାମହରି ଜେନା ଓ ରମାକାନ୍ତ ସାମନ୍ତରାୟଙ୍କର ସହାୟକ ଭାବରେ କାମ ଆରମ୍ଭ କଲା ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ମୋର ଧାରଣା ଥିଲା ଯେ, ମୋ ସହର ବିଷୟରେ ରବି କାଲିଆ ଙ୍କର ‘ଭୁବନେଶ୍ୱର: ଫ୍ରମ୍ ଏ ଟେମ୍ପଲ୍ ଟାଉନ୍ ଟୁ ଏ କ୍ୟାପିଟାଲ୍ ସିଟି’ ଓ ‘ଅନ୍‌ଟଚେବଲ୍; ଆନ୍ ଇଣ୍ଡିଆନ୍ ଲାଇଫ୍ ହିଷ୍ଟ୍ରି’ ଛଡ଼ା ଆଉ କିଛି ବିଶେଷ ବଡ଼ ଆକାରରେ କାମ ହୋଇ ନାହିଁ । ହେଲେ ଯେବେ ଆର୍ଟ୍ ଟ୍ରେଲ୍ କାମ ପାଇଁ ଜେମ୍ସ ଫ୍ରିମାନ‌୍‌ଙ୍କର କାମ ସହିତ ଅଧିକ ପ୍ରଗାଢ଼ ଭାବରେ ସମ୍ପୃକ୍ତ ହେବାର ସୁଯୋଗ ଆସିଲା, ସେବେ ହିଁ ଆମର ନଜର ପଡ଼ିଲା କୋରା ଦୁବଏସ୍‌ଙ୍କ ନିର୍ଦ୍ଦେଶନାରେ ଭୁବନେଶ୍ୱର ଉପରେ ହୋଇଥିବା ‘ହାର୍ଭାଡ଼-ଭୁବନେଶ୍ୱର’ ପ୍ରକଳ୍ପ ଉପରେ । ହଠାତ୍ ଲାଗିଲା, ଯେପରି କି ଆମେ ଗୋଟେ କାନ୍ଥ ଉପରେ ନଜର ବିଛାଇ ବସିଥିଲୁ ଅନେକ କାଳ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ, ଆଉ ଠିକ୍ ସେଇଠି ଖୋଲିଗଲା ଏକ ଫରଚା ଦରଜା, ନିଜ ସହରକୁ ଆଉ ନିଜକୁ ଚିହ୍ନିବା ପାଇଁ ଏକ ବାଟକୁ ଇଙ୍ଗିତ କରି ।

୨୦୦୦ ମସିହାରେ ହରେକୃଷ୍ଣ ମହତାବଙ୍କ ଉପରେ ଡାକବିଭାଗ ଦ୍ୱାରା ଜାରି ଡାକଟିକଟ

କୋରା ଦୁବଏସ୍‌ଙ୍କର ଭୁବନେଶ୍ୱର ପ୍ରକଳ୍ପ ଆମକୁ ଫେରାଇ ନେଲା ନୂଆ ନୂତନ ଭୁବନେଶ୍ୱରର ବିନ୍ଧାଣୀ ହରେକୃଷ୍ଣ ମହାତବଙ୍କ ପାଖକୁ, ରାଜନେତା ଭାବରେ ଯାହାଙ୍କର ଉଦ୍ୟମ ବଳରେ ହିଁ ରାଜଧାନୀ ଘୁଞ୍ଚେ କଟକରୁ ଭୁବନେଶ୍ୱର । ନ ହେଲେ ରାଜଧାନୀ ବୋଧହୁଏ ହୋଇ ଥାଆନ୍ତା ଚୌଦ୍ୱାର କି ରଙ୍ଗେଇଲୁଣ୍ଡାରେ । ଅର୍ଥାତ୍ ଆଜିର ପୁରୁଣା ଭୁବନେଶ୍ୱରର ରୂପ ଯାହା (ତାହା ଆମେ ଭଲ ବୋଲି ଭାବି ପାରିବା କିବା ମନ୍ଦ), ତାହା ତିଆରିବାର ସବୁଠୁ ଅଧିକ ଭୂମିକା ବୋଧ ହୁଏ ମହତାବଙ୍କର । ‘ସାଧନାର ପଥେ’, ‘ପ୍ରତିଭା’ ଓ ‘ଗାଁ ମଜଲିସ’ର ଲେଖକଙ୍କୁ ଆମେ ଆଜି ଜାଣୁ ଜଣେ କଟକିଆ ଭାବରେ । ହେଲେ ସେ ଭୁବନେଶ୍ୱରରେ ବି ଖଣ୍ଡେ ଘର ତୋଳି ଥିଲେ - ବସାଟିର ନାମ ‘ଏକାମ୍ର ନିବାସ’ । ସେଠି ଅନେକ ସମୟ ବିତାଉ ମଧ୍ୟ ଥିଲେ । ଯେଉଁ ରାସ୍ତାଟିରେ ଘରଟି ଥିଲା, ତାହାର ନାଁ ଆଜି ମହତାବ ରୋଡ଼୍ ।

'ଆଉଟ୍‌ସାଇଡର୍ସ୍' ପ୍ରକଳ୍ପର କୋଠରି 
ଫଟୋ କ୍ରେଡ଼ିଟ୍ - ରାମହରି ଜେନା

ଭୁବନେଶ୍ୱର ପାଇଁ ଏ ତିନିହେଁ - ହରେକୃଷ୍ଣ ମହତାବ, କୋରା ଦୁବଏସ୍ ଓ ରାଜେନ୍ଦ୍ରଲାଲ ମିତ୍ର – ଥିଲେ ବାହାରିଆ । ହେଲେ ଏଇ ବାହାରିଆ ଲୋକଙ୍କର ଆମ ସହରଟିକୁ ବୁଝିବାରେ ଓ ଗଢ଼ିବାରେ ମଞ୍ଜ ଭୁମିକା ରହିଛି । ଖାଲି ଆମ ସହର ବା ରାଜ୍ୟ ନୁହେଁ, ଏବେ ଭାରତ ସାରା, ପୃଥିବୀରେ ଅନେକ ଜାଗାରେ, ଦୁଆ ଉଠୁଛି ସ୍ଥାନୀୟତାର – ଯେ କେବଳ ‘ସ୍ଥାନୀୟ’, ‘ଭିତିରିଆ’ ଲୋକଙ୍କର ହିଁ ହେବ ସହର ବା ରାଇଜ ଗୁଡ଼ିକ । ‘ବମ୍ବେ ବମ୍ବେଇଆଙ୍କ ପାଇଁ’, କିମ୍ବା ‘ଆସାମ ଅହମିଆଙ୍କର’ ପରି କିଛି ସ୍ଲୋଗାନଧର୍ମୀ ରାଜନୀତି ଏବେ ଦାନା ବାନ୍ଧୁଛି ।

ହେଲେ ବାହାରଟି ନ ଥିଲେ  ଭିତରଟି ମଧ୍ୟ ନ ଥାଏ । ‘ସେ’  ନ ଥିଲେ, ‘ତୁମେ’ ନ ଥିଲେ, ମୁଁ ମଧ୍ୟ ନାହିଁ । ପ୍ରତ୍ୟେକ ପ୍ରଥମ ପୁରୁଷ (ତାହା ଏକବଚନ ହେଉ କି ବହୁବଚନ) ଯେ, ଅନେକ ଦ୍ୱିତୀୟ  ଓ ତୃତୀୟ ପୁରୁଷମାନଙ୍କର ସମବାୟ ମାତ୍ର । ମିତ୍ର, ମହତାବ ଓ ଦୁବଏସ୍‌ଙ୍କୁ ଭେଟିବା ପାଇଁ, ନିଜ ସହ ଭେଟଣା ହେବା ନିମନ୍ତେ, 'ଆଉଟସାଇଟର୍ସ୍' ଥିଲା ଏକ ଛୋଟ ପଦକ୍ଷେପ ।

ବି.ଦ୍ର. -  ଏହି ଲେଖାଟି ସାମାନ୍ୟ ଭିନ୍ନ ରୂପରେ ଦୈନିକ ଖବରକାଗଜ 'ନିତିଦିନ'ର ୧ ଡିସେମ୍ବର ୨୦୧୮ ତାରିଖର ସ‌ସ୍କରଣର ନବମ ପୃଷ୍ଠାରେ ପ୍ରଥମ ଥର ପାଇଁ ପ୍ରକାଶିତ ହୋଇଥିଲା । 

'ଆଉଟ୍‌ସାଇଡର୍ସ୍‌'ର ଜଳମୟ ଗର୍ଭଗୃହ

ରାଜେନ୍ଦ୍ରଲାଲ ତଥା ପ୍ରାଚୀନତାର ମାୟା

ଶୈଲେନ ରାଉତରାୟ 

ରାଜେନ୍ଦ୍ରଲାଲ ମିତ୍ର (ୱିକିମିଡିଆ କମନ୍ସ୍)

୧୮୬୮ ମସିହାରେ ଲଣ୍ଡନ ସ୍ଥିତ ରୟାଲ୍ ସୋସାଇଟି ଅଫ୍ ଆର୍ଟ୍ସ୍ ବ୍ରିଟିଶ ସରକାରଙ୍କୁ ଏକ ଅନୁରୋଧ କଲେ । ଅନୁରୋଧଟି ଥିଲା  ପ୍ରାଚୀନ ଭାରତର ସ୍ଥାପତ୍ୟଗୁଡ଼ିକୁ ମୂର୍ତ୍ତିମାନଙ୍କର ପ୍ରତି ଓ ଚିତ୍ର ଦ୍ୱାରା ବିଧିବଦ୍ଧ ଭାବରେ ପଞ୍ଜିକରଣ କରିବା ପାଇଁ । ଏଥି ନିମନ୍ତେ ଯଥେଷ୍ଟ ବ୍ୟୟବରାଦ ତଥା ତହିଁର ସଦୁପଯୋଗ କରିବାକୁ ମଧ୍ୟ ଅନୁରୋଧ କରା ଯାଇ ଥିଲା । ଏହା ଶେଷକୁ ଏକ ବଡ଼ ଆକାରର ପ୍ରକଳ୍ପର ରୂପ ନେଲା । ଏପି ପ୍ରକଳ୍ପର ଅନୁଦାନର ଗୋଟିଏ ଭାଗ ସେ ସମୟର ବଙ୍ଗ ପ୍ରେସିଡେନ୍ସିକୁ ହସ୍ତାନ୍ତର କରି ଦିଆ ଯାଇ ଥିଲା ।

ଏବେର ଓଡ଼ିଶାର କଟକ, ଜଗତସିଂହପୁର, କେନ୍ଦ୍ରାପଡ଼ା, ଯାଜପୁର, ପୁରୀ, ନୂଆଗଡ଼, ଖୋର୍ଦ୍ଧା, ଭଦ୍ରକ ଓ ବାଲେଶ୍ୱର ଆଦି ନଅଟି ଜିଲ୍ଲା ସେବେ ତିନୋଟି ଜିଲ୍ଲାର ରୂପରେ ‘କଟକ ଡିଭିଜନ’ ଭାବରେ ବଙ୍ଗ ପ୍ରେସିଡେନ୍ସିର ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ ଥିଲା । ସେତେବେଳେ ବଙ୍ଗର ସର୍ବେସର୍ବା ଶାସକ ଥିଲେ ଲେଫ୍‌ଟନାଣ୍ଟ୍ ଗଭର୍ଣ୍ଣର, ସାର୍ ଉଇଲିୟମ୍ ଗ୍ରେ । ସେ କାମଟିକୁ କରିବାକୁ ଆରମ୍ଭ କରିବା ପୂର୍ବରୁ ସେହି ସମୟରେ ପ୍ରସିଦ୍ଧ ପ୍ରାଚ୍ୟବିଦ୍ୟାବିଦ୍‌ମାନଙ୍କ  ସହ ଆଲୋଚନା ଆଦି କଲେ ।

ଏହି ବିଦ୍ୱାନମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ ଜଣେ ଥିଲେ ରାଜେନ୍ଦ୍ର ଲାଲ ମିତ୍ର । ସେ ମତ ଦେଲେ କି, ଯେଉଁ ଛାଞ୍ଚମିସ୍ତ୍ରୀମାନେ ଓଡ଼ିଶାକୁ ଯିବାକୁ ବାହାରିଛନ୍ତି, ସେମାନଙ୍କୁ ସିଧା ଭୁବନେଶ୍ୱର ପଠେଇ ଦେବା ଉଚିତ୍ । ମିତ୍ରଙ୍କ ଅନୁସାରେ ଏହି ସହରରେ ପୂର୍ବ ଭାରତର ସବୁଠୁ ରୋଚକ, ପ୍ରାଚୀନ ଓ ସୁନ୍ଦର ମୂର୍ତ୍ତି ମିଳିବାର ସମ୍ଭାବନା ଥିଲା । ମିତ୍ରଙ୍କର ମତକୁ ତ ଗ୍ରହଣ କରା ଗଲା । ତାହା ସହ ତାଙ୍କୁ ଓଡ଼ିଶାରେ ପଞ୍ଜିକରଣ କାମ କରିବା ଲାଗି ଯାଉ ଥିବା ଦଳର ନେତୃତ୍ୱର ଦାୟିତ୍ୱ ମଧ୍ୟ ଦିଆ ଗଲା ।

 ଏହି କାମଟି ଆଜିକୁ ପ୍ରାୟ ଦେଢ଼ ଶହ ବର୍ଷ ତଳେ, ଅର୍ଥାତ୍ ୧୮୬୮-୬୯ର ଶୀତ ଋତୁରେ, ହୋଇ ଥିଲା । ସେତେବେଳକୁ ରାଜେନ୍ଦ୍ରଲାଲଙ୍କୁ ୪୬ ବର୍ଷ ମାତ୍ର ।  ୧୮୬୮ ବେଳକୁ ଇଂରାଜୀ ଭାଷାରେ ରାଜେନ୍ଦ୍ରଲାଲ ମିତ୍ରଙ୍କର କୌଣସି ବଡ଼ ଆକାରରେ ବହି ବାହାରି ନ ଥାଏ । ହେଲେ ଏସିଆଟିକ୍ ସୋସାଇଟିର ପତ୍ରିକାରେ ଇତିହାସ, ପ୍ରତ୍ନତତ୍ତ୍ୱ, ତଥା ପ୍ରାଚ୍ୟବିଦ୍ୟା ବିଷୟରେ ଅନେକ ପ୍ରବନ୍ଧ ଲେଖି ସେ ନିଜ ବିଚାରର ପରିପକ୍ୱତାକୁ ଭାରତର ନାଗରିକ ସମାଜରେ ପ୍ରତିପାଦିତ କରି ପାରି ଥାଆନ୍ତି ।

ଭୁବନେଶ୍ୱରର ପର୍ଶୁରାମେଶ୍ୱର ମନ୍ଦିର ('ଆଣ୍ଟିକ୍ୱିଟିଜ୍ ଅଫ୍ ଓଡ଼ିଶା')

 ମିତ୍ରଙ୍କର ଜନ୍ମ ଏକ କୁଳୀନ, ବୈଷ୍ଣବ ଧର୍ମାବଲମ୍ବୀ, ବଙ୍ଗାଳୀ କାୟସ୍ଥ ପରିବାରରେ, ୧୫ ଫେବୃଆରୀ, ୧୮୨୪ ମସିହାରେ, ଔପନିବେଶିକ କଲିକତାର ଏବେ ବେଲିଆଘଟା ନାମକ ଅଞ୍ଚଳରେ; ଅବଶ୍ୟ ରାଜେନ୍ଦ୍ର ବାବୁ ଜନ୍ମ ହେବା ବେଳକୁ ସେଠିକାର ନାମ ଥିଲା ‘ସୁରା’ ଓ ତାହା କଲିକତା ନଗରପାଳିକାର ପ୍ରଶାସନିକ ଦାଏରାର ବାହାରେ ଅବସ୍ଥିତ ଥିଲା । ଏହି ମିତ୍ର ପରିବାରଟିର ଅନେକ ପୂର୍ବପୁରୁଷ ଅଯୋଧ୍ୟା, ଦିଲ୍ଲୀ ତଥା ମୁର୍ସିଦାବାଦର ଶାସକମାନଙ୍କର ଦରବାରରେ ଦେବାନ ଭାବରେ କାମ କରି ଆସିଥିଲେ ।

ରାଜେନ୍ଦ୍ରଲାଲଙ୍କର ଥିଲେ ପାଞ୍ଚ ଭାଇ ଓ ଗୋଟିଏ ଭଉଣୀ । ବାପା ଜନ୍ମେଞ୍ଜୟ ମିତ୍ର ପ୍ରାୟତଃ କର୍ମବ୍ୟସ୍ତ ଥାଆନ୍ତି । ସେ ସମୟର ପ୍ରସିଦ୍ଧ ପଣ୍ଡିତଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଗଣା ଜନ୍ମେଜୟ ବାବୁ ବ୍ରାହ୍ମ ମହଲରେ ଥିଲେ ଏକ ଜଣାଶୁଣା ବ୍ୟକ୍ତିତ୍ୱ । ଏହା ଛଡ଼ା ନୂଆ ବିଦ୍ୟା ଆହରଣରେ ଥିଲା ତାଙ୍କର ଅନେକ ରୁଚି; ଭାରତରେ ଆଧୁନିକ ରସାୟନ ଶାସ୍ତ୍ରର ପ୍ରଥମ ଛାତ୍ରଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ସେ ଥିଲେ ଜଣେ ।

ରାଜେନ୍ଦ୍ରଙ୍କର ଲାଳନପାଳନର ଭାର ପଡ଼େ ତାଙ୍କର ଜଣେ ବିଧବା ପିଉସୀଙ୍କ ଉପରେ । ପିତାଙ୍କର ଚାକିରୀ କରିବା ପ୍ରତି ବିତସ୍ଫୃହତା ତଥା ଜେଜେବାପାଙ୍କର କାର୍ପଣ୍ୟ ଯୋଗୁଁ, ତାଙ୍କର ବାଲ୍ୟ ଜୀବନ ଦାରିଦ୍ର୍ୟରେ କଟି ଥିଲା । ନାନାଦି ସ୍କୁଲରେ ଛେକଛେକରେ ପାଠ ପଢ଼ି ସେ ଶେଷକୁ ପନ୍ଦର ବର୍ଷ ବୟସରେ, ୧୮୩୭ ମସିହାରେ ଡିସେମ୍ବର ମାସରେ, କଲିକତା ମେଡ଼ିକାଲ କଲେଜରେ ପାଠ ପଢ଼ିବା ପାଇଁ ନାମ ଲେଖାଇଲେ । ଏହି ସମୟରେ ସତର ବର୍ଷ ବୟସରେ, ୧୮୩୯ ମସିହାରେ, ସେ ବିବାହ କରନ୍ତି ସୌଦୀମିନୀଙ୍କୁ ।

ହେଲେ ବିବାହ ପରେ, ୧୮୪୧ରେ ସେ ଡାକ୍ତରୀ ଶିକ୍ଷାରୁ ଅବ୍ୟାହତି ନିଅନ୍ତି । ଜନଶୃତି ଅନୁସାରେ ଗଣ୍ଡଗୋଳ କରିଥିବା ନିଜର କିଛି ସହପାଠୀଙ୍କ ବିରୁଦ୍ଧରେ ସାକ୍ଷ୍ୟ ନ ଦେବାରୁ କଲେଜ କର୍ତ୍ତୃପକ୍ଷ ତାଙ୍କୁ ବହିଷ୍କୃତ କରନ୍ତି ।  ଏହା ପରେ ମିତ୍ର ଆଇନ ପଢ଼ିବା ପାଇଁ ନାମ ଲେଖାନ୍ତି । ହେଲା ତାହା ମଧ୍ୟ ତାଙ୍କୁ ପୋଶାଏ ନାହିଁ । ପ୍ରଶ୍ନପତ୍ର ଲିକ୍ ହୋଇ ଯିବା କାରଣରୁ, ଆଇନ ଶିକ୍ଷାର ନିଜର ଶେଷ ପରୀକ୍ଷାଟି ସେ ଦେଇ ପାରନ୍ତି ନାହିଁ ।  ଏ ସବୁ ଭିତରେ, ୧୮୪୪  ମସିହାରେ ସନ୍ତାନ ଜନ୍ମ ସମୟରେ ସୌଦାମିନୀ ମୃତ୍ୟୁବରଣ କରନ୍ତି: ଛାଡ଼ି ଯାଆନ୍ତି ଝିଏଟିଏ; ସେ ମଧ୍ୟ କିଛି ସପ୍ତାହ ପରେ ଆରପାରିକୁ ଚାଲି ଯାଏ ।  

ଲିଙ୍ଗରାଜ ମନ୍ଦିରର ଦୃଶ୍ୟ ('ଆଣ୍ଟିକ୍ୱିଟିଜ୍ ଅଫ୍ ଓଡ଼ିଶା')

ଏହି ପରି ଭାବରେ ଶିକ୍ଷା ଓ ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ଜୀବନରେ ଦୋଦୁଲ୍ୟମାନ ଅବସ୍ଥାରେ ଥିବା ରାଜେନ୍ଦ୍ରଲାଲ ମିତ୍ରଙ୍କୁ ଶେଷକୁ ଠାବ ଟିଏ ମିଳେ ୧୮୪୬ ମସିହାରେ; ସେ ନିଯୁକ୍ତି ପାଆନ୍ତି ଏସିଆଟିକ୍ ସୋସାଇଟିର ଗ୍ରନ୍ଥଗାରିକ ତଥା ସହଯୋଗୀ ସମ୍ପାଦକ ଭାବରେ । ସେତେବେଳକୁ ମାତ୍ର ବାଇଶ ବର୍ଷ ବୟସରେ, ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ଭାବରେ ସ୍ୱ-ଉଦ୍ୟମରେ ବିଦ୍ୟାର୍ଜନ କରି, ବିଭିନ୍ନ ଭାରତୀୟ ଭାଷା ଯଥା ବଙ୍ଗାଳୀ, ପାର୍ସି ଓ ସଂସ୍କୃତ, ତଥା ଲାଟିନ୍ ଓ ଇଂରାଜୀ ଆଦି ବିଦେଶୀ ଭାଷାରେ ସେ ପାଣ୍ଡିତ୍ୟ ହାସଲ କରି ସାରି ଥାଆନ୍ତି । ଏହି ପଦରେ ସେ ଦଶ ବର୍ଷ କାମ କରନ୍ତି, ୧୮୫୬ ମସିହା ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ।

ସୋସାଇଟିର ସଂସ୍କୃତ ପାଣ୍ଡୁଲିପି ସଙ୍ଗ୍ରହର ନିର୍ମାଣରେ ତାଙ୍କର ଅବଦାନ ଗୁରୁତ୍ୱପୂର୍ଣ୍ଣ । ଏହି କାଳ ଖଣ୍ଡରେ, ୧୮୫୦ ମସିହାରେ, ରାଜେନ୍ଦ୍ର ବାବୁ ଆରମ୍ଭ କରନ୍ତି ସାହିତ୍ୟ ଓ ବିଜ୍ଞାନର ପ୍ରସାର ପାଇଁ ‘ବିବିଧାର୍ଥ ସଙ୍ଗ୍ରହ’ ଶୀର୍ଷକରେ ଏକ ବଙ୍ଗାଳୀ ପତ୍ରିକା, ଯାହାକୁ ସେ ନାନା ଘାତପ୍ରତିଘାତ ସହ ସାତ ବର୍ଷ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଚଳାଇ ରଖନ୍ତି । ଏହା ବଙ୍ଗଳା ଜ୍ଞାନଚର୍ଚ୍ଚା କ୍ଷେତ୍ରରେ ଅନେକ ନୂଆ ଦିଗନ୍ତ ଖୋଲିଦିଏ । ୧୮୬୦ କିମ୍ବା ୧୮୬୧ ମସିହାରେ ରାଜେନ୍ଦ୍ରଲାଲ ବାହା ହୁଅନ୍ତି ଭୁବନମୋହିନୀଙ୍କୁ; ଏହି ଦ୍ୱିତୀୟ ସ୍ତ୍ରୀ ଦୁଇଟି ପୁତ୍ରର ମାତା ବନନ୍ତି - ସେମାନଙ୍କର ନାଁ ରମେନ୍ଦ୍ରଲାଲ ଓ ମହେନ୍ଦ୍ରଲାଲ । ଏହି ସମୟରେ,  ୧୮୬୩-୧୮୬୮ ମସିହା ମଧ୍ୟରେ, ସେ ‘ରହସ୍ୟ ସନ୍ଦର୍ଭ’ ନାମକ ବଙ୍ଗାଳୀ ପତ୍ରିକାର ମଧ୍ୟ ସମ୍ପାଦନା କରନ୍ତି । 

ଜୀବନ ସାରା ନାନାଦି ବାଦବିବାଦର କେନ୍ଦ୍ରରେ ଥିବା ରାଜେନ୍ଦ୍ରଲାଲଙ୍କର ଧୃବ ତାରା କିନ୍ତୁ ଥିଲା ଜ୍ଞାନଚର୍ଚ୍ଚା । ଏସିଆଟିକ୍ ସୋସାଇଟିର ପତ୍ରିକାରେ ସେ ନାନାଦି ବିଷଯରେ ୧୧୪ ଖଣ୍ଡରୁ ଉର୍ଦ୍ଧ୍ୱ ପ୍ରବନ୍ଧ ରଚନା କରି, ଦେଶ ଓ ବିଦେଶର ବୁଦ୍ଧିଜୀବୀମାନଙ୍କର ସଶ୍ରଦ୍ଧ ଦୃଷ୍ଟି ଆକର୍ଷିତ କରି ଥିଲେ । ସେ ଥିଲେ ପ୍ରଥମ ଭାରତୀୟ ପ୍ରାଚ୍ୟବିଦ୍ୟାବିଦ୍, ଯାହାଙ୍କୁ ୟୁରୋପୀୟମାନଙ୍କର ସମାସ୍କନ୍ଧ ବୋଲି ଗଣା ଯାଉଥିଲା । ନିଜର କାମର ଶ୍ରେଷ୍ଠତ୍ୱ ଯୋଗୁଁ ଶେଷରେ ୧୮୮୫ ମସିହାରେ ସେ ଏସିଆଟିକ୍ ସୋସାଇଟି ସଂସ୍ଥାର ପ୍ରଥମ ଭାରତୀୟ ସଭାପତି  ଭାବରେ ନିଯୁକ୍ତ ହୋଇଥିଲେ । ଭାରତରେ ଆଧୁନିକ  ଇତିହାସ ଓ ପୁରାତତ୍ତ୍ୱର ବିକାଶରେ ତାଙ୍କର ମହତ୍ତ୍ୱପୂର୍ଣ୍ଣ ଭୂମିକା ଥିଲା । ଏହା ଛଡ଼ା ସେ କିଛି ପ୍ରମୁଖ ବୌଦ୍ଧ ଗ୍ରନ୍ଥ, ଯଥା ‘ଲଳିତା ବିସ୍ତାର’ ଏବଂ ‘ପ୍ରଜ୍ଞା ପାରମିତା’, ର ଇଂରାଜୀ ଭାଷାକୁ ଅନୁବାଦ ମଧ୍ୟ କରି ଥିଲେ ।

ଔପନିବେଶିକ ଭାରତରେ ବଙ୍ଗଦେଶ ଥିଲା ସବୁ ପ୍ରକାରର ଜ୍ଞାନ ଚର୍ଚ୍ଚାର କେନ୍ଦ୍ର । ଏହି ପରିପ୍ରେକ୍ଷୀରେ ଭାରତର ଅନ୍ୟ ଅଞ୍ଚଳମାନଙ୍କର ତୁଳନାରେ ବଙ୍ଗରେ ଆଧୁନିକ ସମାଜବିଜ୍ଞାନ ଚର୍ଚ୍ଚା ଯଥେଷ୍ଟ ଆଗରେ ଆରମ୍ଭ ହୋଇ ଥିଲା । ଯଦିଓ ଉନବିଂଶ ଶତାବ୍ଦୀର ପ୍ରଥମ ଭାଗରେ ମୃତ୍ୟୁଞ୍ଜୟ ବିଦ୍ୟାଳଙ୍କାରଙ୍କର ‘ରାଜାବଳୀ’ ଆଦି କିଛି ଇତିହାସ ପୁସ୍ତକ ବଙ୍ଗଦେଶରେ ରଚିତ ହୋଇ ଥିଲା, ମାତ୍ର ଆଧୁନିକ ଅର୍ଥରେ ଏଗୁଡ଼ିକୁ ଇତିହାସ ବୋଲି କହି ହେବ ନାହିଁ ।

ଲିଙ୍ଗରାଜ ମନ୍ଦିରର ସିଂହଦ୍ୱାର ('ଆଣ୍ଟିକ୍ୱିଟିଜ୍ ଅଫ୍ ଓଡ଼ିଶା')

ରାଜେନ୍ଦ୍ରଲାଲଙ୍କୁ ହିଁ ବଙ୍ଗଳାର ଓ ଭାରତରେ, ଆଧୁନିକ ଯୁଗରେ, ପ୍ରଥମ ବିଜ୍ଞାନସମ୍ମତ ଇତିହାସର ରଚୟିତା ଭାବରେ ଆମେ ଗଣି ପାରିବା । ତାଙ୍କର କାମକୁ ଭିତ୍ତି କରି ହିଁ ବଙ୍ଗଦେଶର ଅନ୍ୟ ଇତିହାସବିଦ୍‌ ଯଥା ରାମଦାସ ସେନ (୧୮୪୫-୧୮୮୭), ରାଜକୃଷ୍ଣ ମୁଖୋପାଧ୍ୟାୟ (୧୮୪୫-୧୮୮୬) ତଥା ହରପ୍ରସାଦ ଶାସ୍ତ୍ରୀ (୧୮୫୩-୧୯୩୧) ଆଦି ବଙ୍ଗଳାରେ ତଥା ଭାରତରେ ବୈଜ୍ଞାନିକ ଇତିହାସ ଚର୍ଚ୍ଚାର ମୂଳଦୁଆ ପକାଇ ପାରିଲେ । ରାଜେନ୍ଦ୍ର ବାବୁଙ୍କର ପ୍ରଥମ ପ୍ରକାଶିତ ଐତିହାସିକ ଲେଖା ବୋଧ ହୁଏ ଥିଲା, ‘ଅନ୍ ସମ୍ ଗ୍ରେକୋ-ବ୍ୟାକ୍ଟେରିଆନ୍ ରେଲିକ୍ସ୍ ଫ୍ରମ୍ ରାୱଲ୍‌ପିଣ୍ଡି’ ଶୀର୍ଷକରେ, ୧୮୬୨ ମସିହାରେ ଛପା ପ୍ରବନ୍ଧଟି ।

ରାଜେନ୍ଦ୍ର ବାବୁଙ୍କର ପ୍ରଥମ ବଡ଼ ଆକାରର କାମ ଥିଲା ଓଡ଼ିଶାର ସ୍ଥାପତ୍ୟର ଐତିହ ଉପରେ, ୧୮୬୮-୬୯ ମସିହାର କ୍ଷେତ୍ର ଗବେଷଣା ଉପରେ ପ୍ରସ୍ତୁତ, ଦୁଇ ଖଣ୍ଡରେ ଛପା ହୋଇ ଥିବା ବହି, 'ଆଣ୍ଟିକ୍ୱିଟିଜ୍ ଅଫ୍ ଓଡିଶା', ଯାହା ପ୍ରକାଶିତ ହୋଇଥିଲା ୧୮୭୫ ଓ ୧୮୮୦ ମସିହାରେ । ଲିଥୋଗ୍ରାଫ୍ ଏବଂ ଫଟୋ ସହିତ ବ୍ୟାପକ ରୂପେ ଏହାକୁ ଚିତ୍ରାୟିତ କରା ଯାଇଥିଲା । ଏହି ଛବିଗୁଡ଼ିକରେ ଭୁବନେଶ୍ୱରର ପ୍ରାଚୀନ ବାସ୍ତୁକଳା ଏବଂ ମୂର୍ତ୍ତିଗୁଡ଼ିକର ଦୃଶ୍ୟ ସାମିଲ୍ ହୋଇ ଅଛି । ଏହି ବହି ଦୁଇଟି ଥିଲା ଓଡ଼ିଶାର ତଥା ଭୁବନେଶ୍ୱରର ସାଂସ୍କୃତିକ ଐତିହର ପଞ୍ଜିକରଣ ଓ ପୁନଃମୂଲ୍ୟାୟନ ନିମନ୍ତେ ପ୍ରଥମ ବିଧିବଦ୍ଧ ତଥା ବୃହତ ଉଦ୍ୟମ । ଏହା ଛଡ଼ା ଏହି ଦୁଇ ଖଣ୍ଡ ବହି, ଓଡ଼ିଶା ସମ୍ବନ୍ଧରେ ସେ ସମୟ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଉପଲବ୍ଧ ସମସ୍ତ ଦସ୍ତାବେଜର ନିରପେକ୍ଷ ମୂଲ୍ୟାୟନ କରି, ରାଇଜର ଏକ ସାମାଜିକ ଇତିହାସ ରଚନା କରିବାର ପ୍ରଥମ ସଚ୍ଚା ପ୍ରଚେଷ୍ଟା । ଯଦିଓ ଏହା ପୂର୍ବରୁ ଏ. ଷ୍ଟର୍ଲିଙ୍ ଓ ଜେମ୍‌ସ୍ ଫର୍ଗୁସନ୍ ଆଦି ବିଦ୍ୱାନମାନେ ଏ ବିଷୟରେ କିଛି କିଛି କାମ କରି ଯାଇ ଥିଲେ ।

ଏଣୁ ଆମେ ଗର୍ବର ସହିତ ଏହା କହି ପାରିବା ଯେ, ଜଣେ ଭାରତୀୟଙ୍କ ଦ୍ୱାରା ରଚିତ, ପ୍ରକୃତ ଅର୍ଥରେ ଆଧୁନିକ, ପ୍ରଥମ ଇତିହାସ - 'ଆଣ୍ଟିକ୍ୟୁଟିଜ୍ ଅଫ୍ ଓଡିଶା' -  ଓଡ଼ିଶା ଉପରେ ରଚିତ ବୋଲି । ଏହି ବହି ଦୁଇଟି ଏବେ ବି ଭୁବନେଶ୍ୱର ତଥା ଓଡ଼ିଶାର ଐତିହ୍ୟ ସମ୍ପର୍କରେ ଆମର କଳ୍ପଲୋକ ତିଆରିରେ ସାହାଯ୍ୟ କରୁଛି । ‘ଆଣ୍ଟିକ୍ୱିଟିଜ୍ ଅଫ୍ ଓଡ଼ିଶା’ର ପ୍ରଥମ ଖଣ୍ଡର ଉପକ୍ରମଣିକାରେ ରାଜେନ୍ଦ୍ରଲାଲ ବାବୁ ନାନାଦି ଦେଶୀ ଓ ବିଦେଶୀ ଉତ୍ସରୁ ସଙ୍ଗ୍ରହ କରି ଓଡ଼ିଶାର ଏକ କ୍ଷୁଦ୍ର ଅଥଚ ବିଧିବଦ୍ଧ ଇତିହାସ ରଚନା କରନ୍ତି ।

ଏହି ଖଣ୍ଡର ଦ୍ୱିତୀୟ ଅଧ୍ୟାୟରେ ସେ ଓଡ଼ିଆ ସ୍ଥାପତ୍ୟର ସାଧାରଣ ନିୟମଗୁଡ଼ିକ ନିର୍ଣ୍ଣୟ କରନ୍ତି; ଅନ୍ୟ ଅଧ୍ୟାୟଗୁଡ଼ିକରେ ସେ ଓଡ଼ିଆ ସ୍ଥାପତ୍ୟର ଅଲଙ୍କରଣ, ମନ୍ଦିରର ଶିଳ୍ପୀ ଓ ନିର୍ମାତା ମାନଙ୍କର ସାମାଜିକ ଅବସ୍ଥା, ତଥା ଓଡ଼ିଶାରେ ପ୍ରଚଳିତ ନାନାଦି ଧର୍ମାଚରଣର ଇତିହାସର ଓଡ଼ିଆ କଳା ଓ ସ୍ଥାପତ୍ୟର ସହିତ ସମ୍ପର୍କ ବିଷୟରେ ଆଲୋଚନା କରନ୍ତି ।

ଭୁବନେଶ୍ୱରର ମୁକ୍ତେଶ୍ୱର ମନ୍ଦିର ('ଆଣ୍ଟିକ୍ୱିଟିଜ୍ ଅଫ୍ ଓଡ଼ିଶା')

ଗ୍ରନ୍ଥଟିର ଦ୍ୱିତୀୟ ଖଣ୍ଡଟିରେ ଖଣ୍ଡଗିରି, ପୁରୁଣା ଭୁବନେଶ୍ୱର, ପୁରୀ, କୋଣାର୍କ ଓ ସତ୍ୟବାଦୀ, ତଥା ଯ।ଜପୁର ଆଦି ଅନ୍ୟ ଜାଗାର ପୁରାତାତ୍ତ୍ୱିକ ଗୁରୁତ୍ୱ ଥିବା ସ୍ଥାପତ୍ୟ ଓ ମନ୍ଦିର ଗୁଡ଼ିକର ସେ ଆଲୋଚନା କରନ୍ତି । ‘ଆଣ୍ଟିକ୍ୱିଟିଜ୍ ଅଫ୍ ଓଡ଼ିଶା’ର ଦୁଇଟି ଯାକ ଖଣ୍ଡରେ ଆମେ କେଉଁଠାରେ ବି ଓଡ଼ିଶା ଓ ଓଡ଼ିଆଙ୍କ ପ୍ରତି ବିଦ୍ୱେଷ ଦେଖିବାକୁ ପାଇବା ନାହିଁ । ବରଂ ସେ ଓଡ଼ିଶାର ମନ୍ଦିର ଓ ସ୍ଥାପତ୍ୟ ପ୍ରତି ଜଣେ ଦରଦୀ ଗବେଷକର ସ୍ୱଭାବସୁଲଭ ଆଗ୍ରହ ଦେଖାଇଛନ୍ତି: ଆମର ଐତିହର ଖୁଣ୍ଟିନାଟି ବର୍ଣ୍ଣନା କରିଛନ୍ତି, ତରଳ ଓ ସାବଲୀଳ ଇଂରାଜୀରେ ।  

ଓଡ଼ିଶା ଉପରେ ଏହି ବହି ଛଡ଼ା, ବୌଦ୍ଧ ଧର୍ମର ତୀର୍ଥ ସ୍ଥାନମାନଙ୍କ ଉପରେ ରଚିତ ‘ବୁଦ୍ଧ ଗୟା: ଦି ହର୍ମିଟେଜ୍ ଅଫ୍ ସାକ୍ୟ ମୁନି’ (୧୮୭୮), ବୈଦିକ ସଭ୍ୟତା ଉପରେ ରଚିତ ପ୍ରବନ୍ଧମାନଙ୍କର ସଙ୍କଳନ, ‘ଇଣ୍ଡୋ-ଆର୍ୟନ୍‌ସ୍’ (୧୮୮୧), ତଥା ବୌଦ୍ଧ ଅବଦାନ ସାହିତ୍ୟ ଉପରେ ଲିଖିତ ‘ଦି ସାନ୍ସ୍‌କ୍ରିଟ୍ ବୁଦ୍ଧିଷ୍ଟ୍ ଲିଟରେଚର୍ ଅଫ୍ ନେପାଲ୍’ (୧୮୮୨), ଆଦି ଇଂରାଜୀ ଭାଷାର ବହିଗୁଡ଼ିକ ଭାରତରେ ପ୍ରାଚ୍ୟବିଦ୍ୟା ପ୍ରତି ମହତ୍ୱପୂର୍ଣ୍ଣ ଅବଦାନ ।

ଇତିହାସ ଚର୍ଚ୍ଚା ପ୍ରତି ରାଜେନ୍ଦ୍ରଲାଲଙ୍କର ଅଭିବିନ୍ୟାସ ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ଭାବରେ ବସ୍ତୁନିଷ୍ଠ ଥିଲା । ଭାରତୀୟ ଇତିହାସ ଚର୍ଚ୍ଚାର ପରିପ୍ରେକ୍ଷୀରେ, ଶିଳାଲେଖ, ମୁଦ୍ରା ଓ ନାନାଦି ପୋଥିର ଆବିଷ୍କାର, ତହିଁର ଲିପି ଓ ଭାଷାର ପାଠ ଓ ଅର୍ଥର ଉଦ୍ଧାର କରିବାର ପ୍ରକ୍ରିୟା ଆଦିକୁ ସୁସଙ୍ଗତ ରୂପ ଦେବାରେ ତାଙ୍କର ଭୂମିକା ଅନସ୍ୱୀକାର୍ଯ୍ୟ । ଉଦାହରଣ ସ୍ୱରୂପ, ଶକମାନଙ୍କର ପଞ୍ଜିକା ତଥା ଇଂରେଜମାନେ ବ୍ୟବହାର କରୁଥିବା ଗ୍ରିଗୋରିୟ କ୍ୟାଲେଣ୍ଡର ମଧ୍ୟରେ ସମ୍ପର୍କର ସୂତ୍ର ବାହାର କରି, ସେ ପ୍ରଥମେ କନିଷ୍କଙ୍କର ରାଜ୍ୟାଭିଷେକର ସଠିକ ସାଲ ନିର୍ଣ୍ଣୟ କରିବାରେ ସଫଳ ହୋଇ ଥିଲେ । ସେହି ପରି ସେ ପାଳ ଓ ସେନ ବଂଶର ଶିଳାଲେଖ ଉଦ୍ଧାର କରି ସେଥିର ପାଠ ନିର୍ଣ୍ଣୟ ଦ୍ୱାରା ମଧ୍ୟଯୁଗୀୟ ପୂର୍ବ ଭାରତର ଅଜଣା ଇତିହାସ ଉପରୁ ପରଦା ହଟାଇ ଥିଲେ । ଭାରତରେ ଫିଲଲଜି ବା ଶବ୍ଦତତ୍ତ୍ୱର ଆଲୋଚନାର ମୂଳଦୁଆ ମଧ୍ୟ ରାଜେନ୍ଦ୍ରଲାଲ ହିଁ ପକାଇ ଥିଲେ ।

୧୮୫୬ ମସିହାରେ ଯେବେ ‘ଫଟୋଗ୍ରାଫିକ୍ ସୋସାଇଟି ଅଫ୍ ବେଙ୍ଗଲ୍’ ଗଠିତ ହେଲା, ସେ ଥିଲେ ଏହାର ମୂଳ ଉଦ୍ୟୋକ୍ତାଙ୍କ ଭିତରୁ ଜଣେ । ଆରମ୍ଭରୁ ହିଁ ସେ ଏହି ସମାଜର କୋଷାଧ୍ୟକ୍ଷ ଭାବରେ ନିର୍ବାଚିତ ହୋଇଥିଲେ । ଏହି ସୋସାଇଟିର ପତ୍ରିକାର ପ୍ରଥମ ତିନୋଟି ଖଣ଼୍ଡରେ ସେ ଅନୁବାଦ ସମେତ ପାଞ୍ଚଟି ଲେଖା ପ୍ରକାଶିତ କରିଥିଲେ । ତାଙ୍କ ସମୟର ଜଣେ ମୁକ୍ତବୃତ୍ତି ଚିତ୍ରୋତ୍ତଳକ ଭାବରେ ସେ ଜଣାଶୁଣା ଥିଲେ । ଭାରତରେ, ବିଶେଷତଃ ବଙ୍ଗଳାରେ, ଫଟୋଗ୍ରାଫିର ପ୍ରଚାରପ୍ରସାର ପାଇଁ ସେ ଅନେକ କାମ କରି ଯାଇଛନ୍ତି । ଏହି ସନ୍ଦର୍ଭରେ 'ଆଣ୍ଟିକ୍ୱିଟିଜ୍ ଅଫ୍ ଓଡିଶା'ରେ ସ୍ଥାନ ପାଇ ଥିବା ଓଡ଼ିଶା ଓ ଭୁବନେଶ୍ୱରର ମନ୍ଦିରର ଫଟୋଗୁଡ଼ିକ ଉଲ୍ଲେଖଯୋଗ୍ୟ । ଅନେକ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଏହି ସ୍ଥାପତ୍ୟଗୁଡ଼ିକର ପ୍ରଥମ ଫଟୋଗୁଡ଼ିକ ରାଜେନ୍ଦ୍ରଲାଲ ହିଁ ଉଠାଇବାର ବ୍ୟବସ୍ଥା କରାଇଥିଲେ । କେବଳ ଫଟୋଗ୍ରାଫି ନୁହଁ, କଳାଜଗତର ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ବିଭାବରେ ତାଙ୍କର ଆଗ୍ରହ ଥିଲା ।  ଭାରତରେ ଚାରୁକଳା ଶିକ୍ଷାରେ ଗୁରୁତ୍ୱପୂର୍ଣ୍ଣ ଭୂମିକା ତୁଲାଇ ଥିବା ‘ଶିଳ୍ପ ବିଦ୍ୟୁତ ସାହିନି ସଭା’ର ସେ ସମ୍ପାଦକ ଥିଲେ । ଏହି ସଭା ହିଁ ୧୮୫୪ ମସିହାର ଅଗଷ୍ଟ ମାସରେ ‘ସ୍କୁଲ୍ ଅଫ୍ ଇଣ୍ଡଷ୍ଟ୍ରିଆଲ୍ ଆର୍ଟ୍’ ର ସ୍ଥାପନା କରି ଥିଲେ, ଯାହା ପରେ କଲିକତାର ‘କଲେଜ୍ ଅଫ୍ ଆର୍ଟ୍‌ସ୍ ଆଣ୍ଡ୍ କ୍ରାଫ୍ଟ‌ସ୍‌’ର ରୂପ ନେଲା ।

୧୮୨୮ ମସିହାର ଏସିଆଟିକ୍ ସୋସାଇଟିର ଚିତ୍ର (ୱିକିମିଡିଆ କମନ୍ସ୍)

ଏହି ଆଲୋଚନାରୁ ସୁସ୍ପଷ୍ଟ ଯେ, ଉନବିଂଶ ଶତାବ୍ଦୀର ଭାରତ ଓ ବଙ୍ଗ ଦେଶରେ ପୁର୍ନଜାଗରଣକୁ ଆକାର ଦେବାରେ ରାଜେନ୍ଦ୍ର ଲାଲ ମିତ୍ରଙ୍କର ଏକ ମୁଖ୍ୟ ଭୂମିକା ଥିଲା । ୨୬ ଜୁଲାଇ ୧୮୯୧ରେ ଆରପାରିକୁ ଚାଲି ଯିବା ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ, ନିଜର ସମସ୍ତ ବୌଦ୍ଧିକ କର୍ମ ଛଡ଼ା, ସେ ନାନାଦି ଜାତୀୟ କାମରେ ସମ୍ପୃକ୍ତ ରହୁ ଥିଲେ । ବଙ୍ଗଳାରେ ଅନେକ ଗ୍ରନ୍ଥ ରଚନା କରି, ଭାଷାଟିକୁ ଆଧୁନିକ ଜ୍ଞାନଚର୍ଚ୍ଚାର ବାହନ କରିବା ପାଇଁ, ସେ ଉଦ୍ୟମ କରିଥିଲେ । ଆରମ୍ଭରୁ ହିଁ ଭାରତୀୟ ଜାତୀୟ କଙ୍ଗ୍ରେସର କାର୍ଯକଳାପରେ ସେ ରୁଚି ରଖିଥିଲେ ଏବଂ ଏହାର କଲିକତାରେ ଅନୁଷ୍ଠିତ ଦ୍ୱିତୀୟ ବାର୍ଷିକ ସମ୍ମିଳନୀର ସ୍ୱାଗତ ସମିତିର ସଭାପତି ଭାବରେ କାମ ବି କରିଥିଲେ । ଉନବିଂଶ ଶତାବ୍ଦୀରେ ହୋଇଥିବା ଓଡ଼ିଆ ଆନ୍ଦୋଳନ ସମୟରେ ଓଡ଼ିଆଙ୍କ ବିରୁଦ୍ଧରେ ଦେଇ ଥିବା କିଛି ଅପମାନଜନକ ମନ୍ତବ୍ୟ ପାଇଁ ତାଙ୍କୁ ଓଡ଼ିଶାରେ ଆମେ ଏବେ ପ୍ରାୟତଃ ମନେ ରଖୁ । କିନ୍ତୁ ଏପରି ଏକ ଝରକା ଦେଇ ଏଇ ଭଳି ଜଣେ ମଣିଷଙ୍କୁ ଦେଖିବା ଦ୍ୱାରା ଆମେ ଯେ କେବଳ ଉନବିଂଶ ଶତାବ୍ଦୀର ଭାରତୀୟ ପୁର୍ନଜାଗରଣର ଏକ ମୁଖ୍ୟ ଚରିତ୍ରଙ୍କର ଛବିକୁ ବିକୃତ କରୁଛୁ ତାହା ନୁହେଁ, ବରଂ ଭୁବନେଶ୍ୱର ଓ ଓଡ଼ିଶାର ସଂସ୍କୃତିକୁ ପଞ୍ଜିକୃତ କରିଥିବା ଏହି ବ୍ୟକ୍ତିଙ୍କର ଆମର ଇତିହାସ ପ୍ରତି ଥିବା ମହତ୍ତ୍ୱପୂର୍ଣ୍ଣ ଯୋଗଦାନ କଥାକୁ ମଧ୍ୟ ଭୁଲି ଯାଉଛୁ । 

ବି.ଦ୍ର.: ଏହି ଲେଖାଟି ନିତିଦିନ’ ଦୈନିକ ଖବରକାଗଜର ୨ ଫେବୃଆରି ୨୦୧୯ ତାରିଖର ସ‌ଂସ୍କରଣର ନବମ ପୃଷ୍ଠାରେ ‘ଅତୀତର ଅନ୍ୱେଷଣ’ ଶୀର୍ଷକରେ ଛପାଯାଇଥିଲା ।