Smell and the city: Bhubaneswar
Sailen Routray
"Sense of Smell" (1635; oil on panel) Painted by Adriaen van Ostade (1610–1685) Photo credit: commons.wikimedia.org/Hermitage Museum |
"Sense of Smell" (1635; oil on panel) Painted by Adriaen van Ostade (1610–1685) Photo credit: commons.wikimedia.org/Hermitage Museum |
ଆମର ଅଧିକାଂଶ ଲେଖକ ଶୋଷକ ଜାତିର ଲୋକ । ପ୍ରାୟତଃ ଗପ ଓ ଉପନ୍ୟାସର ବିଷୟବସ୍ତୁର ଆଧାର ମଧ୍ୟବିତ୍ତୀୟ ପାଣିଚିଆ ଜୀବନଚର୍ଚ୍ଚା । ଏଣୁ ‘ଓଡ଼ିଆ’ ସାହିତ୍ୟ ବସ୍ତୁତଃ ଓଡ଼ିଆ ଜନସମାଜର ଏକ କ୍ଷୁଦ୍ରାତିକ୍ଷୁଦ୍ର ଶ୍ରେଣୀର ସାହିତ୍ୟ । ଏହି ପରିସ୍ଥିତିରେ ଯଦି ଅଧିକାଂଶ ସମ୍ଭାବ୍ୟ ପାଠକ ଓଡ଼ିଆ ସାହିତ୍ୟ ପ୍ରତି ବିମୁଖ, ତା’ହେଲେ ଦୋଷ ଦେବା କାହାକୁ? ଆପଣା ସୁନା ତ ଭେଣ୍ଡି!
ଏହି ପରିସ୍ଥିତିରେ ଆଲୋଚ୍ୟ ପୁସ୍ତକର ପ୍ରକାଶନ ଏକ ସ୍ୱାଗତଯୋଗ୍ୟ ପଦକ୍ଷେପ । ଏହି ଆତ୍ମଜୀବନୀର ନାୟକ ହେଲେ କୋରାପୁଟ ଜିଲ୍ଲାର ଜଣେ ଅନତିପ୍ରସିଦ୍ଧ ସର୍ବୋଦୟ କର୍ମୀ ଶ୍ରୀ ନିଶାକର ଦାସ । ନିଶାକର ବାବୁଙ୍କର ଜନ୍ମ ଖରସୁଆଁ ନଈ କୂଳର ସିଂହପୁର ଗାଆଁରେ । ଜାତିରେ ପାଣ ବୈଷ୍ଣବ, ଜନ୍ମ ଗୋଟିଏ ନାମମାତ୍ର ଚାଷୀ ପରିବାରରେ ।
ପିଲାବେଳେ ଦାସ ମହାଶୟ ବହୁତ ଶୀଘ୍ର ଚାଟଶାଳୀ ପାଠ ସହିତ ବିଜାର ହୋଇଗଲେ । ଏହା ନିଶାକର ବାବୁଙ୍କର ଏକୁଟିଆ ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ଅନୁଭୂତି ନୁହେଁ । ଆଜି ମଧ୍ୟ ବିଦ୍ୟାଳୟ ଶିକ୍ଷା ଆଦିବାସୀ ଓ ଦଳିତ, ବହୁଜନ ପିଲାଙ୍କୁ ସଂସ୍କୃତିଛଡ଼ା କରେ ।
ନିଶାକର ବାବୁଙ୍କର ନିଜର ଇସ୍କୁଲ ମାଷ୍ଟରଙ୍କ ଠାରୁ ଛାଟ ଖାଇବାର ମଧ୍ୟ ‘ସୌଭାଗ୍ୟ’ ହୋଇ ନଥିଲା । ଜାତିରେ ପାଣ ବୈଷ୍ଣବ ହୋଇଥିବାରୁ ଅବଧାନେ ମାଡ଼ ମାରିବାର ଥିଲେ ଛାଟ ଫୋପାଡ଼ିବେ । ହାତରେ ଛାଟ ଧରି ମାରିଲେ ଅଛୁଆଁ ହୋଇଯିବେ ସେ ।
ଏପରି ଭେଦଭାବର ସମ୍ମୁଖୀନ ହୋଇ କେତେଟା ପିଲା ଇସ୍କୁଲରେ ତିଷ୍ଠନ୍ତେ ବା କିଛିଟା ଶିଖନ୍ତେ? ଏଣୁ ସାତ ବରଷରେ ତିନି ଶ୍ରେଣୀ ଉଠିସାରି ନିଶାକର ବାବୁଙ୍କର ବସ୍ତାନିରେ ଚିରକାଳ ଲାଗି ଗଣ୍ଠି ପଡ଼ିଲା ।
ଏହାପରେ କିଛି ସମୟ ଯାତ୍ରା ଦଳରେ କାମ, ପୁରୋହିତଗିରି ଇତ୍ୟାଦି କରିସାରିଲା ପରେ ସେ ଯୋଗଦେଲେ ଭାରତଛାଡ଼ ଆନ୍ଦୋଳନ ତଥା ଗାନ୍ଧୀଙ୍କର ସୃଜନାତ୍ମକ କର୍ମରେ । ସ୍ୱାଧୀନତା ପରେ ଯେଉଁ ଅଳ୍ପ କେତେଜଣ କଙ୍ଗ୍ରେସ କର୍ମୀ କ୍ଷମତା ରାଜନୀତିରୁ ଦୂରରେ ରହି ତୃଣମୂଳ ସ୍ତରରେ ପରିବର୍ତ୍ତନ ପାଇଁ ଚେଷ୍ଟା ଜାରି ରଖିଥିଲେ ସେଥିମଧ୍ୟରେ ସେ ଥିଲେ ଅନ୍ୟତମ ।
ଉପକୂଳବର୍ତ୍ତୀ ଅଞ୍ଚଳରେ କିଛିବର୍ଷ କାମ କରିସାରିଲା ପରେ ଦାସ ମହାଶୟ କୋରାପୁଟ ଜିଲ୍ଲାରେ ଭୂଦାନ ଓ ସର୍ବୋଦୟ କାମ ମାଧ୍ୟମରେ ଆଦିବାସୀ ଓ ଦଳିତମାନଙ୍କର ଉତ୍ଥାନ ପାଇଁ ଏପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଚେଷ୍ଟା କରିଆସିଛନ୍ତି । ଏହି କାମ ପାଇଁ ମାଡ଼, ଗାଳି ଖାଇଛନ୍ତି । ନିଜ ଉପରେ ହୋଇଥିବା କେଇ ଡଜନ ମିଛ ମୋକଦ୍ଦମା ଲଢ଼ିଅଛନ୍ତି । ଆଉ ଜୀଇଁଛନ୍ତି ଜଣେ ଦରିଦ୍ର ଜନସେବକର ଜୀବନ ।
ହେଲେ ଏ ସବୁ ଭିତରେ ଜଣେ ଦଳିତ ଭାବରେ ତାଙ୍କର ଚେତନା ସ୍ପଷ୍ଟ ଦୃଶ୍ୟମାନ । ଆଜିକାଲି ଅନେକ ସମୀକ୍ଷକ (ଓଡ଼ିଆ ଭାଷାରେ) ଏହା କହି ବୁଲୁଅଛନ୍ତି ଯେ ଜାତିଗତ ରାଜନୀତି ଦୃଷ୍ଟିରୁ ଓଡ଼ିଶା ଏକ ବ୍ୟତିକ୍ରମ । କାରଣ ଓଡ଼ିଶାରେ ଜାତିଗତ ବୈଷମ୍ୟ କୁଆଡ଼େ ଏତେ ଉତ୍କଟ ନୁହେଁ । କିନ୍ତୁ ନିଶାକର ବାବୁଙ୍କର ଆତ୍ମଚରିତରୁ ଏହା ସ୍ପଷ୍ଟ ଯେ, ଜାତିଗତ ଭେଦଭାବ ଓଡ଼ିଆ ସମାଜର ଶିରା ପ୍ରଶିରାରେ ଭେଦି ହୋଇ ରହିଛି ।
ନିଶାକର ବାବୁଙ୍କର ପିଲାଦିନେ କଟକ ଜିଲ୍ଲାର ମୋଗଲବନ୍ଦୀ ଗାଁ ଦାଣ୍ଡରେ (କେଉଁ ‘ଅନ୍ଧାରି’ ମୂଲକରେ ନୁହେଁ) ଜଣେ ପାଣ କିମ୍ବା କଣ୍ଡରା ଜାତିର ପିଲା ଧୋତି ଚାଦର ପିନ୍ଧି, ଛତା ଖଣ୍ଡିଏ ଧରି ଚାଲିଯିବା ପାଖାପାଖି ଅସମ୍ଭବ ଥିଲା । ଏହିପରି ଧୃଷ୍ଟତା କଲେ ଉତ୍ତମ ମଧ୍ୟମ ବସିବାରେ ଯଥେଷ୍ଟ ସମ୍ଭାବନା ଥିଲା ।
ଏବେର ପରିସ୍ଥିତି କିଛି ବିଶେଷ ଭିନ୍ନ ନୁହେଁ । ରାଜଧାନୀର ଉପକଣ୍ଠର ଗାଆଁଦାଣ୍ଡରେ ଦଳିତ ଜାତିର ପିଲାଟିଏ ସାଇକେଲଟିଏ ଚଢ଼ି ଚାଲିଯିବା ଏକ ଧୃଷ୍ଟତା । ଏବଂ ତାଙ୍କୁ ଶାସନ କରିବା ପାଇଁ ଏବେ ମଧ୍ୟ ଗାଆଁ (ଓ ସହର) ମାନଙ୍କରେ ଅନେକ ଲୋକ ଅଛନ୍ତି ।
ଜୀବନସାରା ଅନେକ ଭେଦଭାବ ତଥା ହିଂସା ଭୋଗି ମଧ୍ୟ ଶ୍ରୀ ନିଶାକର ଦାସ ମାଳ ଅଞ୍ଚଳର ଲୋକଙ୍କ ସହିତ ଜୀବନ ବିତାଇଛନ୍ତି । ସେହି ଅଞ୍ଚଳର କନ୍ୟା ସହିତ ବିଭା ହୋଇ ସଂସାର କରିଛନ୍ତି । ଏବଂ ସେବାର ଏକ ଆଦର୍ଶ ଆମ ସମସ୍ତଙ୍କ ଆଗରେ ଗଢ଼ିଚନ୍ତି । ଆଜିର ପରିବର୍ତ୍ତିତ ସାମାଜିକ ପରିପ୍ରେକ୍ଷୀରେ ହୁଏତ ଏହି ଦୁଆ ଉଠିପାରେ ଯେ ସେ ଭେଦଭାବ କିମ୍ବା ହିଂସା ଗୋଟିଏ ଜାତିର ଅନୁଭୂତି ନୁହେଁ, ଜଣେ ବ୍ୟକ୍ତିର ଅନୁଭୂତି ମାତ୍ର ।
ତେଣୁକରି ଏହିପରି ଆହୁରି ଅନେକ ଆତ୍ମଜୀବନୀ ଓଡ଼ିଆ ଭାଷାରେ ପ୍ରକାଶିତ ହେବାର ଆବଶ୍ୟକତା ରହିଅଛି । ଏହି ପୁସ୍ତକର ପ୍ରକାଶନ ପାଇଁ ଶ୍ରୀଯୁକ୍ତ ନୀଳକଣ୍ଠ ରଥ ମହାଶୟ ଓ ବିତରକ ସଂସ୍ଥା ଶିକ୍ଷାସନ୍ଧାନ ଆମର ଧନ୍ୟବାଦର ପାତ୍ର । ଯେକୌଣସି ନୀରବତାର ଅନ୍ତ ପାଇଁ ଗୋଟିଏ କଅଁଳ ଉଚ୍ଚାରଣ ହିଁ ଯଥେଷ୍ଟ । ଆଶା କରିବା ଯେ ଏହି ବହିର କଅଁଳ ଉଚ୍ଚାରଣଟି ଅନେକ ସମ୍ବାଦର ସୂତ୍ରପାତ କରିବ ।
ବହି ବିଷୟରେ ବିବରଣୀ: ନିଶାକର ଦାସ । ୨୦୦୫ । ଖରସୁଆଁରୁ କୁଲାବିରି । ପ୍ରକାଶକ - ନୀଳକଣ୍ଠ ରଥ । ବିତରକ - ଶିକ୍ଷାସନ୍ଧାନ, ଭୁବନେଶ୍ୱର ।
ଟୀକା: ଏହି ସମୀକ୍ଷାଟି ପ୍ରଥମେ ଗୋଟିଏ ଅଲଗା ଶୀର୍ଷକରେ ପାକ୍ଷିକ ପତ୍ରିକା ସମଦୃଷ୍ଟି ୩(୧୨) ରେ ୨୦୦୮ ସାଲରେ ପ୍ରକାଶିତ ହୋଇଥିଲା ।
A gate for a Durga Puja pandal, Badambadi, Cuttack Photo Credit: commons.wikimedia.org/Satwik Satapathy |
Such singidas are no longer available in most parts of Chandrasekharpur. What is available now is the north Indian samosa, in abundance. One part of the answer might lie in the fact that most of the customers are from Jharkhand, Chhattisgarh, Bihar and western Odisa—students enrolled in a dozen or so engineering and management colleges or young workers of IT companies. Other reasons behind the ubiquity of the north Indian samosa might have to do with processes of culinary standardization where the north Indian versions have come to symbolize the Indian cosmopolitan universal. Something called chow mein samosa is also increasingly available—a samosa stuffed with, of all things, tepid, tasteless chow mein. The fugitive singida had become for me a marker for the passage of time and a marker of change in a fast-evolving home town, where everything familiar soon passes into thin air.
And then Bhagawati Snacks happened. I had once gone over to Sidharth’s home in Cuttack for a night out. He had come out for a smoke, and we felt like roaming around the city. It was a late spring afternoon and I had started feeling peckish. We were in the Chandini Chowk area, and Sidharth was insistent that I go and try out the singida in Bhagawati Snacks. He and I had a running feud about what constitutes an Odia singida. I would not flinch from my position that the stuffing had to be stir-fried and that mashed potato stuffing for an Odia singida is an abomination. He hated my singida and preferred the mashed stuffing.
The samosa migrated to Odisa from two directions. It came to coastal Odisa via Calcutta and this meant that the coastal Odisa singida had a stir-fried stuffing. It reached western Odisa via Raipur, and this resulted in the western Odisa singida having mashed stuffing. Sidharth went to school in Sambalpur in western Odisha and grew up on the Sambalpuri singida.
In Bhagwati Snacks, the singida that was sold was Sambalpuri, with mashed potato stuffing. But it was definitely not a samosa. The outer covering had the same flakiness as a singida and the stuffing, though mashed, had cumin as its dominant flavour. If they had added any coriander powder, I could not register its taste. The taste of that singida was like meeting some long lost cousin, and after finishing one, I smiled and ordered one more. I saw my smile infect Sidharth, and with his lop-sided grin he asked me, ‘Jhakas na—Great, aint it?’
Note: This piece was first published in the blog Chiragh Dilli as a part of the piece titled "This City, Other Cities" on April 6, 2018. Bhagawati Snacks shut shop a few years back.
ଏହି ପ୍ରବନ୍ଧଟି ଦୁଇଟି ବହିର ଆଲୋଚନା ଉପରେ ପର୍ଯ୍ୟବେଶିତ । ପୁସ୍ତକ ଦୁଇଟି ମଧ୍ୟରୁ ଗୋଟିଏ ନନ୍-ଫିକ୍ସନ୍ ଏବଂ ଦ୍ୱିତୀୟଟି ଏକ ଉପନ୍ୟାସ ଅର୍ଥାତ ଫିକ୍ସନ୍ । ପୁସ୍ତକ ସମୀକ୍ଷା ପ୍ରବନ୍ଧ ଲେଖାଯିବା ସମୟରେ ସାଧାରଣତଃ ଗୋଟିଏ ପ୍ରକାରର ବହିମାନଙ୍କର ଏକ ସାଙ୍ଗରେ ସମୀକ୍ଷା କରାଯାଏ । ଧରନ୍ତୁ ୧୮୫୭ ବିଦ୍ରୋହ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ଲିଖିତ ଇତିହାସ ବହିମାନଙ୍କର ଏକ ସମ୍ମିଳିତ ସମୀକ୍ଷା, କିମ୍ବା ଜଣେ କବିଙ୍କର ରଚିତ ସମସ୍ତ କାବ୍ୟ ଏବଂ କବିତା ବହିମାନଙ୍କର ଏକ ସମୀକ୍ଷାୟନ ।
ଫିକ୍ସନ୍ ଏବଂ ଅଣ-ଫିକ୍ସନ୍ ବହିର ଏକତ୍ର ସମୀକ୍ଷା କରିବା ଏକ ପ୍ରକାରର ଅଧର୍ତ୍ତବ୍ୟ ଅପରାଧ । ତେବେ ଏହି ଅଧମ ସମୀକ୍ଷକ ଏପରି ଅପରାଧ କରିବାକୁ କାହିଁକି ଉଦ୍ୟତ? ଏହି ପ୍ରଶ୍ନର ଉତ୍ତର ଆମେ ସିଧାସଳଖ ନଦେଇ ସମୀକ୍ଷାଭୁକ୍ତ ଦୁଇଟି ବହିର ପର୍ଯ୍ୟାଲୋଚନା ଦେଇ ଦର୍ଶାଇବାକୁ ଏକ ଦୁର୍ବଳ ଚେଷ୍ଟା କରିବା । ଉଭୟ ବହିର ବିଷୟବସ୍ତୁ ଔପନିବେଶବାଦ ଉପରେ ପର୍ଯ୍ୟବସିତ ।
ପ୍ରଥମ ଅଣ-ଫିକ୍ସନ୍ ବହିଟି - ଆଣ୍ଡି ରୋୱେଲ, ଜେମସ୍ ମାରିଅଟ୍ ଏବଂ ଲର୍ଣ୍ଣ ଷ୍ଟକମ୍ୟାନ୍ ଆଦିଙ୍କ ଦ୍ୱାରା ଲିଖିତ "ଦି ନେକ୍ଷ୍ଟ୍ ଗଲ୍ଫ୍" - ନାଇଜେରିଆର ଖଣିଜତୈଳ ଶିଳ୍ପ ଉପରେ ଆଧାରିତ । ବହିଟିର ଲେଖକମାନଙ୍କର ମୂଳ ଲକ୍ଷ୍ୟ ହେଲା ଯେ, ଏହି ଶିଳ୍ପ ନାଇଜେରିଆ ଦେଶର ନାଇଜର୍ ନଦୀର ଡେଲ୍ଟା ଅଞ୍ଚଳର ସଙ୍ଖ୍ୟାଲଘୁ ଲୋକଙ୍କର ଶୋଷଣ ଉପରେ ପର୍ଯ୍ୟବସିତ, ତାହା ଦର୍ଶାଇବା ।
ବହିଟି ଏହି ପ୍ରତିପାଦ୍ୟ ପ୍ରମାଣ କରିବାରେ ବହୁଳାଂଶରେ ସଫଳ ଅଟେ । ଏହି ଖଣିଜତୈଳ ଶିଳ୍ପରୁ ବାହାରୁଥିବା ଲାଭର ସିଂହଭାଗ ଯାଏ ପାଶ୍ଚାତ୍ୟ କମ୍ପାନୀମାନଙ୍କର ସେଆର୍ କିଣିଥିବା ଲୋକେ ଏବଂ ନାଇଜେରିଆର ଶାସକ ଶ୍ରେଣୀ ପାଖକୁ । ଶିଳ୍ପଜନିତ ପ୍ରଦୂଷଣ ଏବଂ ସାମାଜିକ ଓ ଭୌତିକ ବିସ୍ଥାପନଜନିତ ଅସୁବିଧା ଭୋଗନ୍ତି ନାଇଜର ନଦୀର ଡେଲ୍ଟା ଅଞ୍ଚଳର ସାଧାରଣ ଲୋକେ । ଏମାନଙ୍କ ଭିତରୁ ଅଧିକାଂଶ ହେଲେ ସଙ୍ଖ୍ୟାଲଘୁ ଜନଗୋଷ୍ଠୀର ।
ମାତ୍ର ବହିଟି ଅନ୍ୟ ଗୋଟିଏ ଦୃଷ୍ଟିରୁ ମଧ୍ୟ ଗୁରୁତ୍ୱପୂର୍ଣ୍ଣ । ବହିର ଲେଖକମାନେ ନାଇଜେରିଆର । ଭାରତଭଳି ନାଇଜେରିଆ ମଧ୍ୟ ଗତ ଶତାବ୍ଦୀର ମଧ୍ୟଭାଗ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଏକ ବ୍ରିଟିଶ ଉପନିବେଶ ଥିଲା । ମାତ୍ର ସେ ଦେଶରେ ବ୍ରିଟିଶ ଏବଂ ତାହା ପୂର୍ବରୁ ଅନ୍ୟ ଔପନିବେଶିକ ଶକ୍ତିମାନଙ୍କର ଶାସନ ଥିଲା ବର୍ବର ଏବଂ ତାହାର ପ୍ରଭାବ ଅଧିକ ଶକ୍ତିଶାଳୀ ଥିଲା ।
ଏହାର ଏକ ବଡ଼ କାରଣ ଥିଲା ଯେ ନାଇଜେରିଆ ଏବଂ ତା’ ଆଖପାଖର ପଶ୍ଚିମ ଆଫ୍ରିକାର ଅନ୍ୟ ଦେଶଗୁଡ଼ିକ ଘୃଣ୍ୟ ଦାସପ୍ରଥାର ପେଣ୍ଠ ଥିଲେ । ଦାସପ୍ରଥା ଏବଂ ଦାସମାନଙ୍କର ଉପରେ ଆଧାରିତ ବାଣିଜ୍ୟ ବ୍ୟବସ୍ଥା ଦ୍ୱାରା ପଶ୍ଚିମ ୟୁରୋପ, ଆମେରିକା ଏବଂ ପଶ୍ଚିମ ଆଫ୍ରିକା ମଧ୍ୟରେ ଏକ ଘୃଣ୍ୟ ବିଷ ତ୍ରିଭୁଜର ସଂରଚନା ହୋଇଥିଲା । କଳେବଳେ କୌଶଳେ ପଶ୍ଚିମ ଆଫ୍ରିକାର ଲୋକଙ୍କୁ ଦାସଭାବରେ କବଳିତ କରାଯାଇ ଉତ୍ତର ଆମେରିକା ମହାଦେଶ ତଥା ତତ୍ସଂଲଗ୍ନ କାରିବୀୟ ଦ୍ୱୀପପୁଞ୍ଜକୁ ପଠାଯାଉଥିଲା । ଏହାଫଳରେ ପଶ୍ଚିମ ଆଫ୍ରିକାର ସ୍ଥାନୀୟ ସାମାଜିକ ଢାଞ୍ଚା ଭୁଷୁଡ଼ିବାକୁ ଲାଗିଲା ।
ଆମେରିକା ମହାଦେଶ ତଥା କାରିବୀୟ ଦ୍ୱୀପପୁଞ୍ଜରେ ଏହି କୃଷ୍ଣକାୟ ଦାସମାନଙ୍କୁ ମୂଳତଃ
ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରକାରର ଅର୍ଥକାରୀ ଫସଲର ଚାଷ ନିମନ୍ତେ (ବିଶେଷତଃ କପା ତଥା ଆଖୁ) ବ୍ୟବହାର
କରାଯାଉଥିଲା । ଏଥିରୁ ପ୍ରସ୍ତୁତ କପା ତଥା ଶର୍କରା ଇତ୍ୟାଦି ପଶ୍ଚିମ ୟୁରୋପକୁ ପଠାଯାଉଥିଲା ।
ପଶ୍ଚିମ ୟୁରୋପରୁ ଆଫ୍ରିକାକୁ ପ୍ରାୟତଃ ବନ୍ଧୁକ ତଥା ଯୁଦ୍ଧ ସାମଗ୍ରୀ ତଥା ଅନ୍ୟ କେତେକ ଇତର
ବସ୍ତୁ, ଯଥା
ଲୁଗାପଟା ଇତ୍ୟାଦି ରପ୍ତାନୀ ହେଉଥିଲା । ଏହି ବାଣିଜ୍ୟ ବ୍ୟବସ୍ଥା ପଶ୍ଚିମଆଫ୍ରିକାକୁ ଉଚ୍ଛନ୍ନ
କରିଦେଲା । ଊନବିଂଶ ଶତାବ୍ଦୀର ମଧ୍ୟଭାଗରେ ଦାସ ବ୍ୟବସ୍ଥାର ବିଲୋପ ବେଳକୁ ବହୁତ ଉଛୁର
ହୋଇଯାଇଥିଲା ।
‘ଦି ନେକ୍ସ୍ଟ୍ ଗଲ୍ଫ୍’ ବହିଟିର ଲେଖକଙ୍କର କହିବା ଅନୁଯାୟୀ ନାଇଜେରିଆର ବର୍ତ୍ତମାନର ଖଣିଜତୈଳ ଶିଳ୍ପ ବର୍ତ୍ତମାନ ଆଉ ଥରେ ପଶ୍ଚିମ ଆଫ୍ରିକା, ଆମେରିକା ତଥା ପଶ୍ଚିମ ୟୁରୋପ ମଧ୍ୟରେ ଏକ ନୂତନ ବିଷ ତ୍ରିଭୁଜର ସର୍ଜନା କରୁଅଛି । ଏହି ତୁଳନା ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ଭାବରେ ସ୍ଫୃହଣୀୟ । ମାତ୍ର ବହିର ପଛରେ ଥିବା ତାତ୍ତ୍ୱିକ ଅବବୋଧରେ ଅନେକ ସମସ୍ୟା ରହିଛି । ପ୍ରଥମ ତଥା ବଡ଼ ସମସ୍ୟାଟି ହେଲା ଏହିକି ଯେ, ଏହି ଯାତ୍ରାର ମୁଖ୍ୟ ଚରିତ୍ରମାନେ ହେଲେ ଗୋରାଲୋକେ ଏବଂ ତାଙ୍କର ସାମାଜିକ ଅନୁଷ୍ଠାନଗୁଡ଼ିକ ।
ଅର୍ଥାତ୍, ବହିରେ ପ୍ରଦତ୍ତ ଚିତ୍ର ଅନୁସାରେ ପଶ୍ଚିମ ଆଫ୍ରିକାର ସମାଜ ଲୋକେ ହେଲେ ‘ମୃଗୀ’ ତଥା ଗୋରା ଲୋକେ ଏବଂ ତାଙ୍କର ସମାଜ ହେଲେ ‘ନରହରି’ (ତ୍ରିଗୁଣ ରଜ୍ଜୁ ହସ୍ତେ ଧରି/ ମୃଗୀ ନଚାଏ ନରହରି//, ସେହି ଅର୍ଥରେ) । ଦ୍ୱିତୀୟ ସମସ୍ୟାଟି ହେଲା ଏହିକି ଯେ, ପୁରୁଣା ଏବଂ ନୂଆ ସାମ୍ରାଜ୍ୟବାଦ ମଧ୍ୟରେ ଗୁରୁତ୍ୱପୂର୍ଣ୍ଣ ପ୍ରଭେଦଗୁଡ଼ିକ ଅଛି, ତାହା ଏ ବହିଟିରେ ଆଲୋଚିତ ହୋଇନାହିଁ । ତୃତୀୟ ସମସ୍ୟାଟି ହେଲା ଯେ, ନବ୍ୟ ସାମ୍ରାଜ୍ୟବାଦର ସମାଲୋଚନା କରିବାକୁ ଯାଇ ସେମାନେ କେତେକ ଲୋକପ୍ରିୟ ଶବ୍ଦାବଳୀ ଯଥା ‘ପପୁଲାର୍ ପାର୍ଟିସିପେସନ୍’ (ଜନ ସହଭାଗିତା) ଇତ୍ୟାଦିର ବ୍ୟବହାର କରିଛନ୍ତି ।
ଏହି ସମସ୍ୟାଗୁଡ଼ିକ କେବଳ ଏହି ପୁସ୍ତକଟିର ନୁହେଁ । ଉପନିବେଶବାଦ ଏବଂ
ନବ୍ୟ-ଉପନିବେଶବାଦ ଉପରେ ଲିଖିତ ଅନେକ ବହିରେ ଆମେ ଏହି ସମସ୍ୟାଗୁଡ଼ିକୁ ଦେଖିବାକୁ ପାଇବା ।
ଏହି ପରିପ୍ରେକ୍ଷୀରେ ଅମିତାଭ ଘୋଷଙ୍କର ୨୦୦୮ ମସିହାରେ ପ୍ରକାଶିତ ଉପନ୍ୟାସ "ସି ଅଫ୍ ପପିଜ୍" ଔପନିବେଶବାଦକୁ ବୁଝିବା
ପାଇଁ ଆମ ଆଗରେ ନୂଆ ବାଟ ଖୋଲିଦିଏ । ଏହା ସେ ଉପନ୍ୟାସଟି କିପରି କରେ, ତାହା ଆଲୋଚନା
କରିବା ଆଗରୁ ଆମେ ଏକ ଛୋଟ, ମାତ୍ର ଦରକାରୀ, ତାତ୍ତ୍ୱିକ ଆଲୋଚନାଟିଏ କରିବା ।
ଊନବିଂଶ ଶତାବ୍ଦୀର ମଧ୍ୟଭାଗରେ, ଯେତେବେଳେ ପ୍ରକୃତ ଅର୍ଥରେ ପାଶ୍ଚାତ୍ୟ ଦେଶମାନଙ୍କରେ ବିଜ୍ଞାନ
ଭାବରେ ସମାଜଚର୍ଚ୍ଚା ଆରମ୍ଭ ହେଲା, ଏବଂ ନୃତତ୍ତ୍ୱବିଦ୍ୟା, ସମାଜବିଜ୍ଞାନ,
ଅର୍ଥନୀତି ଆଦି ସମାଜବିଜ୍ଞାନଗୁଡ଼ିକ ଗର୍ଭସ୍ଥ ହେଲେ, ସେତେବେଳେ ସେମାନେ ଶାସ୍ତ୍ରଲେଖାର ସୂତ୍ର ପଦାର୍ଥବିଜ୍ଞାନ, ରସାୟନବିଜ୍ଞାନ
ଆଦିଠାରୁ ଧାର ଆଣିଲେ । ସେ ସମୟରେ ବିଜ୍ଞାନଚର୍ଚ୍ଚାରେ ପଜିଟିଭିଜିମ୍ ନାମକ ଆଦର୍ଶ
ରାଜୁତି କରୁଥାଏ । ଏହାର
ମୂଳଭିତ୍ତି ହେଲା ଏହି ଅବଧାରଣା ଯେ,
ପ୍ରକୃତିରେ ଥିବା ବସ୍ତୁମାନଙ୍କର ମାନବୀୟ ଅବଧାରଣା ସହିତ କିଛି ସମ୍ପର୍କ ନାହିଁ ଏବଂ
ବିଜ୍ଞାନ କରିବାର ଅର୍ଥ ହେଲା ପ୍ରାକୃତିକ ବସ୍ତୁମାନଙ୍କର ନିରୀକ୍ଷଣ କରି ତହିଁ ମଧ୍ୟରୁ
ନିୟମ ଉଦ୍ଧାର କରିବା ।
ଏହାର ଫଳସ୍ୱରୂପ ସମାଜଶାସ୍ତ୍ରଗୁଡ଼ିକୁ ଭାଷାକୁ ଏବଂ ସାହିତ୍ୟକୁ ଆଡ଼ ଆଖିରେ ଦେଖିବାକୁ ଆରମ୍ଭ କଲେ । କାରଣ ପଜିଟିଭିଜିମ୍ର ଏକ ଫଳଶ୍ରୁତି ହେଲା ଏହି ଅବଧାରଣା ଯେ, ଭାଷା ଆମର ବାସ୍ତବିକତାକୁ (ସେ ସାମାଜିକ ହେଉ ବା ଭୌତିକ) ପ୍ରତିଫଳିତ କରେ । ତେଣୁ କରି ସମାଜଶାସ୍ତ୍ର ଲିଖନର ଏକ ବଡ଼ ଉପଲକ୍ଷ୍ୟ ଭାଷାକୁ ‘ବୈଜ୍ଞାନିକ’କରିବା ବନିଗଲା । ଭାଷାର ଏ ପ୍ରକାରର ଅବଧାରଣା ଆମେ ଦେଢ଼ ଶହ ବର୍ଷ ପରେ ମଧ୍ୟ ଆମ ସମାଜରେ ଦେଖିବାକୁ ପାଇବା ।
ଭାଷାକୁ ଆମେ ପ୍ରତିଫଳନ ମାତ୍ର ବୋଲି ଭାବୁ ନଥିଲେ, ‘ସଚ୍ଚି ରାଉତରାୟଙ୍କ କାବ୍ୟ ଜଗତରେ ପଲ୍ଲୀ ଚିତ୍ର’ କିମ୍ବା ‘ମାୟାଧରୀୟ କାବ୍ୟ ମାନସରେ ନାରୀ ଚରିତ୍ରଚିତ୍ରଣ’ ଆଦି ସନ୍ଦର୍ଭ ଆମେ ଲେଖୁ ନଥାଆନ୍ତେ । ଆଉ ଅଧିକ ତତ୍ତ୍ୱଜଗତରେ ବିଚରଣ ନକରି ଆମେ କେବଳ ଏତିକି ମାତ୍ର କହିରଖିବା ଯେ, ସମାଜବିଜ୍ଞାନର ମାନବ ସାମାଜିକତା ସହିତ ଯେତିକି ନିବିଡ଼ ସମ୍ପର୍କ ରହିଅଛି, ଫିକ୍ସନ୍ (ଗଳ୍ପ ଏବଂ ଉପନ୍ୟାସ)ର ମଧ୍ୟ ମାନବ ସାମାଜିକତା ସହିତ ସମ୍ପର୍କ ସେତିକି ନିବିଡ଼ ଅଟେ ।
ମାତ୍ର ଏ ସମ୍ପର୍କ ବାସ୍ତବତା ଏବଂ ତାହାର ପ୍ରତିଫଳନରେ ନୁହେଁ । ଫିକ୍ସନ୍ ମଧ୍ୟ ନିଜସ୍ୱ ଆଙ୍ଗିକତା ବ୍ୟବହାର କରି ନିଜସ୍ୱ ଭଙ୍ଗୀରେ ଆମର ସାମାଜିକତା ଉପରେ ତାତ୍ତ୍ୱିକ ଆଲୋଚନା କରିପାରେ । ଏହିଠାରେ ଆହୁରି କହିରଖିବା ଯେ, ଏପରି ତାତ୍ତ୍ୱିକତା ତଥା ଫିକ୍ସନ୍ରେ ତତ୍ତ୍ୱର ବ୍ୟବହାର ଏକା କଥା ନୁହେଁ, କିମ୍ବା ଏକା ଧରଣର କଥା ଆଦୌ ନୁହେଁ । ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ ଓଡ଼ିଆ ସାହିତ୍ୟରେ ଫ୍ରଏଡ଼ୀୟ ମନସ୍ତତ୍ତ୍ୱ କିମ୍ବା ଅସ୍ତିତ୍ୱବାଦର ବ୍ୟବହାର କରି କେଇଜଣ ଫିକ୍ସନ୍ ଲେଖିବା ପାଇଁ ଚେଷ୍ଟା କରିଅଛନ୍ତି ।
ଆମେ ଫିକ୍ସନ୍ରେ ତତ୍ତ୍ୱର ବ୍ୟବହାର କଥା କହୁନାହୁଁ । ଏପରି ବ୍ୟବହାର ଶସ୍ତା ଏବଂ ଅନେକ ଦୃଷ୍ଟିରୁ ଗୁରୁତ୍ୱହୀନ
। ଆମେ ଏହା କହୁଅଛୁ ଯେ, ଫିକ୍ସନ୍ ଲେଖା ନିଜେ କିପରି ତାତ୍ତ୍ୱିକ ବିରୋଧାଭାଷଗୁଡ଼ିକୁ ଦୂର
କରିବାରେ ସାହାଯ୍ୟ କରି ଆମର ବୁଝାମଣା ବଢ଼ାଇବାରେ ସାହାଯ୍ୟ କରିପାରିବ । ଉଦାହରଣଭାବରେ ଆମେ
ସମୀକ୍ଷାଧୀନ ଉପନ୍ୟାସ ‘ସି ଅଫ୍ ପପିଜ୍’ରୁ ମାତ୍ର
ଗୋଟିଏ ଭାତ ଚିପିବା ।
ପ୍ରଥମ ଉପନିବେଶବାଦ ଉପରେ ଲେଖା ଉପନ୍ୟାସମାନଙ୍କ ଭିତରେ ଆମେ ଏକ ଶ୍ରେଣୀବିଭାଗ କରିପାରିବା । ଗୋଟିଏ ଶ୍ରେଣୀ ହେଲା ରୁଡ଼୍ୟାଡ଼୍ କିପ୍ଲିଂଙ୍କର ‘କିମ୍’ ଭଳି ଉପନ୍ୟାସ ଯାହା ଉପନିବେଶବାଦର ଅପେକ୍ଷାକୃତ ଭଲ ପ୍ରଭାବମାନଙ୍କ ବିଷୟରେ ଆଲୋଚନା କରେ ଏବଂ ଉପନିବେଶବାଦ କିପରି ଏକ ନୂଆ ପ୍ରକାରର ମଣିଷ ତିଆରି କରେ, ତାହା ଦର୍ଶାଏ । ଏହାର ପ୍ରତିପକ୍ଷ ଭାବରେ ଆମେ କନ୍ରାଡ଼୍ଙ୍କର ଉପନ୍ୟାସ ‘ଦ ହାର୍ଟ୍ ଅଫ୍ ଡାର୍କ୍ନେସ୍’ କୁର୍ଜ୍ ଚରିତ୍ର ଦ୍ୱାରା ଏହି ନୂଆ ମଣିଷ ତିଆରିର ଭିନ୍ନ ଦିଗ ଆମକୁ ଦେଖାଇ ଔପନିବେଶବାଦର ଭୟାବହତା ଦିଗରେ ସତର୍କ କରେ ।
ଔପନିବେଶବାଦ ତଥା ଉତ୍ତର-ଔପନିବେଶବାଦର ବିଷୟରେ ଲିଖିତ ସମାଜତାତ୍ତ୍ୱିକ
ଶାସ୍ତ୍ରମାନଙ୍କରେ ଆମେ ଏହି ଦୁଇପ୍ରକାରର ଚରିତ୍ରମାନଙ୍କୁ ବାରମ୍ବାର ଭେଟିବା । ମାତ୍ର
ଏମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଥିବା ଦ୍ୱନ୍ଦ୍ୱ କେବେ ମେଣ୍ଟେ ନାହିଁ । ଆମେ ଏହା ଦାବୀ କରିପାରିବା ଯେ
ପ୍ରଥମଥର ପାଇଁ ଆମେ ‘ସି ଅଫ୍
ପପିଜ୍’ରେ ଏହି
ଦ୍ୱନ୍ଦ୍ୱର ସମାଧାନ ଅନେକ ଚରିତ୍ର (ଉଦାହରଣସ୍ୱରୂପ ବାବୁ ନବ୍ କିସିନ୍ ଏବଂ ଆହ୍ ଫାତ୍) ମାନଙ୍କ
ଭିତରେ ଦେଖିବାକୁ ପାଇବା ।
ଦ୍ୱିତୀୟତଃ, ଔପନିବେଶବାଦର କାରଣସ୍ୱରୂପ ଅନେକ ସମୟରେ ଭାରତର ତତ୍କାଳୀନ ରାଜନୈତିକ ବ୍ୟବସ୍ଥାକୁ ଦାୟୀ କରାଯାଏ । ମାତ୍ର ଯେଉଁସବୁ ବହି ଏବଂ ଦସ୍ତାବେଜ୍ମାନଙ୍କୁ ନେଇ ଏପରି ଶାସ୍ତ୍ର ଲେଖାଯାଏ, ତାହା ସାଧାରଣତଃ ଗୋରା ଲୋକ (କିମ୍ବା ତାଙ୍କର ଦେଶି ଅନୁଗାମୀ) ମାନଙ୍କ ଦ୍ୱାରା ଲିଖିତ କିମ୍ବା ସଙ୍ଗୃହିତ । ତେଣୁକରି କେବଳ ତଥାକଥିତ ଐତିହାସିକ ଦସ୍ତାବେଜ୍ ବ୍ୟବହାର କରି ପ୍ରାକ୍-ଔପନିବେଶୀୟ ଭାରତର ରାଜନୈତିକ ବ୍ୟବସ୍ଥା ବିଷୟରେ ନିରପେକ୍ଷ ଆଲୋଚନା କରିବା କଷ୍ଟକର ବ୍ୟାପାର ଅଟେ ।
ଆଲୋଚ୍ୟ ଉପନ୍ୟାସର ଚରିତ୍ର ଏବଂ ତାଙ୍କର ବ୍ରିଟିଶ ସାମ୍ରାଜ୍ୟ ସହିତ ସମ୍ପର୍କର ବର୍ଣ୍ଣନା ଦ୍ୱାରା ଅମିତାଭ ଘୋଷ୍ ଆମ ଆଖି ଆଗରେ ସେ ସମୟର (ଊନବିଂଶ ଶତାବ୍ଦୀର ପ୍ରଥମାର୍ଦ୍ଧର) ରାଜନୈତିକ ଜୀବନର ଏକ ଉଜ୍ଜ୍ୱଳ ଜଳଛବି ଆଙ୍କନ୍ତି । ଏ ପ୍ରକାରର ଚିତ୍ର ନିର୍ମାଣ ବୋଧହୁଏ ଏହିପରି ଉପନ୍ୟାସ ମାଧ୍ୟମରେ ଏବଂ ଏହିପରି ଉପନ୍ୟାସ ମାନଙ୍କର ତାତ୍ତ୍ୱିକ ଆଲୋଚନା ମାଧ୍ୟମରେ ସମ୍ଭବ ।
ଓଡ଼ିଆଭାଷାରେ ଲିଖିତ ଉପନ୍ୟାସମାନଙ୍କରେ ‘ଇତିହାସ ଚେତନା’ ଦେଖିବାକୁ ମିଳେ ସତ । ହେଲେ ସତ ଅର୍ଥରେ କହିବାକୁ ଗଲେ ‘ସି ଅଫ୍ ପପିଜ୍’ ପରି ନୂଆ ଏବଂ ନୂଆ ପ୍ରକାରର ଇତିହାସ ରଚନାର ଦୁଃସାହସ ଦେଖିବାକୁ ମିଳେନାହିଁ । ଏପରି ଦୁଃସାହସ ଆମେ ଯେତେ ଶିଘ୍ର ଏବଂ ଯେତେ ପରିମାଣରେ ଦେଖିବାକୁ ପାଇବା ଆମର ଭାଷା ଓ ରାଜ୍ୟ ପାଇଁ ସେତେ ମଙ୍ଗଳ ।
ଆଲୋଚିତ ବହିଗୁଡ଼ିକ ବିଷୟରେ ସୂଚନା
ଆଣ୍ଡି ରୋୱେଲ, ଜେମସ୍ ମାରିଅଟ୍ ଏବଂ ଲର୍ଣ୍ଣ ଷ୍ଟକମ୍ୟାନ୍ । ୨୦୦୫ । ଦି ନେକ୍ଷ୍ଟ୍ ଗଲ୍ଫ୍: ଲଣ୍ଡନ୍, ୱାଶିଂଟନ୍ ଏଣ୍ଡ୍ ଅଏଲ କନ୍ଫ୍ଲିକ୍ଟ୍ ଇନ୍ ନାଇଜେରିଆ । ଲଣ୍ଡନ: କନ୍ଷ୍ଟେବଲ୍ ଏବଂ ରବିନ୍ସନ୍ ଲିମିଟେଡ଼୍ ।
ଅମିତାଭ ଘୋଷ । ୨୦୦୮ । ସି ଅଫ୍ ପପିଜ୍ । ନିଉ ଦିଲ୍ଲୀ: ପେଙ୍ଗୁଇନ୍ ବୁକସ୍ ।
ଟୀକା: ଏହି ଲେଖାଟିର ଏକ ସାମାନ୍ୟ ଭାବରେ ପରିବର୍ତ୍ତିତ ରୂପ ଓଡ଼ିଆ ପାକ୍ଷିକ ପତ୍ରିକା ସମଦୃଷ୍ଟିର ୧୬-୩୧ ଜୁନ୍ ୨୦୧୨ ସଙ୍ଖ୍ୟାରେ ପ୍ରକାଶିତ ହୋଇଥିଲା ।
Detail of the Church of the Assumption of Mary in Lychivka, Khmelnytskyi Raion, Khmelnytskyi Oblast, Ukraine Photo credit: commons.wikimedia.org/Serhii Zysko |
What I want to talk about is this. Last night, at around ten thirty in the night, I was telling Rumi some stories. On the bed. To put her to sleep. And to help me sleep myself.
For the last four days, I am telling her stories of my childhood. It is not self-indulgence, hopefully. My father died ten years back. When I think about us, I miss many things. But what I miss the most is something I do not have. I do not know what my father was like as a child. He never told me. I wanted to know. I want to know. But I can't.
So, I tell Rumi stories about my childhood. Last night the stories were about the vacations we used to spend in baba's and ma's ancestral villages in Cuttack district, which are hardly three kilometer apart.
Baba's home was a mud house thatched with straw bales. It also had a false ceiling of wooden planks all throughout. It was hardly thirty feet by thirty feet. It had a small courtyard open to the skies in the middle. There were verandas inside the house, facing the inner courtyard. The outside walls were also rimmed by these.
When you entered from the backyard (which we invariably did, we rarely used the front door) the dhenki faced you right across. The corner on the right hand side had a tiny kitchen. It also housed the family deities. If you moved a little further to the right, there was a bedroom.
And then there was the amaara, the family storeroom for housing the year's harvest of paddy. The amaara was out of bounds for us children. But we spent quite a bit of time in it. Even during the height of the summer in early June, it was cool.
I don't mean it was not warm. I mean it was cool, as cool as the dew on a Margasira morning. The paddy was kept in a huge cube made up of mud walls. There was a passage running all around it. We children would run and play in the passage, completely silent, not wanting to be taken out.
Yesterday, it was very hot. It is so today. There is a heatwave. When I was telling Rumi about my summer vacations in Balabhadrapur and the amaara, I became very sad. I let the sadness be.
Today morning, I was listening to Rabi Thakur's "Mana mora meghera sangi" sung by Mahtim Shakib. The poetic voice speaks of roaming in orchards of taala and tamaala. I started crying. I realised then, why I was and am sad.
I am not sad, only because that mud house is gone, the family having demolished it and constructed a concrete cowshed in its place. I am not sad, only because I can't step into the amaara and feel its coolness that was like the embrace of a friend.
I am sad because I can't hold Rumi's hand and take her to that house. I am sad because there is a part of me that is still there inside me, but what I can share of it are only words, as it no longer exists in the physical world.
I wish Rumi and I could step into that house. I wish Rumi and I could run behind each other in that narrow passage a foot and half wide. We can not. Therefore, this is what I want to talk about.
The world Ramakanta Samantaray Translated by Sailen Routray Photo credit: A. R. Vasavi I have cut you into tiny pieces with the sharp sword ...