Monday, October 28, 2024

Thirst

Ramakanta Samantaray

Translated by Sailen Routray

Photo credit: A. R. Vasavi

Why is the moon on leave
on a night like the full moon?
Do not blame me.
Don't even tell me
my hands are still stained with blood
because I had murdered a long time back.

I had left home in an exile
with tears and sobs.
I had made the procession of stars take a vow
to keep my news without an address.
So, don't think I have forgotten you.

The veins of every stone have water,
even if it's only a drop.
I have broken a whole hill down
just for that drop of water.
Now my throat is sticky with thirst.
Get me a fistful of water from the river 
in the fairytale you are hiding in.
Don't say no. 

Note: The Odia original of this translated poem is sourced from the poetry collection 'Asaranti rekhachitra', published in 2022 by Bhubaneswar-based publication house Barsha Publication. The poet Ramakanta Samantaray, born in 1972, has studied painting at the Bibhuti Kanungo College of Art and Craft (Bhubaneswar), and Odia Literature and Language at the Utkal University (Bhubaneswar). His doctoral work was a meditation on contemporary theatre in Odia. With this combination of literature, language, and the visual arts, he has been constantly working to create hybrid narratives. Apart from being a painter, he has also published fifteen books, including collections of poems and short stories, and novels. He has written and published articles on art, artists, and monographs in Odia. He presently lives and works in Bhubaneswar. 

Monday, October 21, 2024

ଜଣେ ବାପା ଓ ତାଙ୍କ ପୁଅମାନେ

ଶୈଲେନ ରାଉତରାୟ


ଚୈନିକ ଚିତ୍ର 'ଖେଳୁଥିବା ପିଲେ'-୧୧୫୦ ମସିହା
ରେଶମ ଉପରେ କାଳି ଓ ରଙ୍ଗ
ଚୈନିକ ଜାତୀୟ ସରକାରର ସଙ୍ଗ୍ରହ
ଫଟୋ କ୍ରେଡ଼ିଟ୍ - ୱିକିମିଡ଼ିଆ କମନ୍ସ୍


ମନ୍ମଥନାଥ କୁଣ୍ଡୁଙ୍କ ଜନ୍ମ ୧୯୪୫ ମସିହାର ଡିସେମ୍ବର ମାସରେ, ଗଡ଼ଜାତିଆ ମୟୁରଭଞ୍ଜରେ । ଓଡ଼ିଶାରେ ଉତ୍ତର-ସ୍ୱାଧୀନତାର ଶିକ୍ଷାର ଇତିହାସ କେବେ ଲେଖାଗଲେ ତାହା ତାଙ୍କ ବିନା ଅପୂର୍ଣ୍ଣ ରହିବ । ଓଡ଼ିଶାରେ ପଛୁଆ ବର୍ଗର ଶିକ୍ଷା ଓ ଇଂରାଜୀ ଶିକ୍ଷା ପାଇଁ ତାଙ୍କର ଅବଦାନ ନିମନ୍ତେ ସେ ଜଣାଶୁଣା । 

ସବୁ ଭଲ ଗବେଷକଙ୍କ ଭଳି ତାଙ୍କର ଜୀବନ ଓ ଜୀବିକା ଭିତରେ ଅନେକ ସମୟରେ କିଛି ବିଶେଷ ତଫାତ ନାହିଁ । ୧୯୮୬ ମସିହାରୁ ୧୯୯୬ ମସିହା ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ସେ ନିଜ ସାନପୁଅ କିଟି ଉପରେ ଗବେଷଣା କରୁଥିଲେ । ସେଥି ଉପରେ ଆଧିରିତ ଏକ ପ୍ରବନ୍ଧ ବ୍ରିଟିଶ କାଉନସିଲ ଜର୍ଣ୍ଣାଲରେ ୧୯୯୦ ମସିହାରେ ପ୍ରକାଶିତ ମଧ୍ୟ ହୋଇଥିଲା । ଏବେ ସେହି ଅନୁଭୂତି ଓ ଶିକ୍ଷା କ୍ଷେତ୍ରରେ ତାଙ୍କର ବୃହତ୍ତର କାମକୁ ନେଇ ଓଡ଼ିଆରେ ଗୋଟେ ବହି ‘ଆମ ଛାତ୍ରଛାତ୍ରୀ ବନାମ ଆମେ ଓ ଆମ ସ୍କୁଲ’ ଶୀର୍ଷକରେ ଶିକ୍ଷାସନ୍ଧାନ ଦ୍ୱାରା ଛପାଯାଇଅଛି ।

ଥରେ କିଟିକୁ ଅଢ଼େଇ ବର୍ଷ ଖଣ୍ଡେ ହୋଇଥିବ । ପିଲାଟିକୁ ଥଣ୍ଡାକାଶ ହୋଇଥିଲା । ଇଆଡ଼େ ବାପା ଘିନିଆସିଲେ କଦଳୀ ଫେଣା । କିଟି କଦଳୀ ଖାଇବା ଆରମ୍ଭ କଲା । ତ ମନ୍ମଥ ବାବୁ କଦଳୀ ଫେଣାକୁ ନେଲେ । ଉଚ୍ଚା ଗୋଟିଏ ଥାକରେ ରଖି ଦେଲେ । ଏଣେ କିଟୁ ବାବୁ କଦଳୀ ଖାଇ, ଡିଆଁଡିଇଁ କରି ଆସିଲେ । କଦଳୀ ଖୋଜି ନ ପାଇଲେ । 

ପୁଅକୁ ବୁଝାଇବା ପାଇଁ ମନ୍ମଥ ବାବୁ କହିଲେ ଯେ କଦଳୀଗୁଡ଼ିକୁ ମୂଷା ନେଇଯାଇଛି । ଏହି ବ୍ୟାଖ୍ୟାନରେ ରାଜି ହୋଇ କିଟି ବାବୁ ଅଭିନୟ କରି କଦଳୀ ରଖାହୋଇଥିବା ଥାକକୁ ଦେଖାଇ କହିଲେ ଯେ ହଁ ସେ ମୂଷା କଦଳୀକୁ ନେଇ ସେଇ ଥାକରେ ରଖି ଦେଇଛି । 

କିଟି ତ ବାହାରେ ଖେଳୁଥିଲା । ଜାଣିଲା କେମିତି ? ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ଅନେକ ନିଷିଦ୍ଧ ଜିନିଷ ମଧ୍ୟ ସେଇ ଥାକରୁ କଢ଼ା ହୋଇଥିବ । କିଟି ବାବୁ ଲକ୍ଷ୍ୟ କରିଥିବେ । ବାପାଙ୍କ ମିଛ ଧରାପଡ଼ିଲାଠୁଁ ବାପା ଏଥରକ ମୂଷା ବନିଲେ ।

ଥରେ କୁଣ୍ଡୁ ବାବୁ ସପରିବାର ନିଜ ସାନ ଭାଇଙ୍କର ପିଲାପିଚିକାଙ୍କ ସହିତ ନିଜ ଗାଁ ମଙ୍ଗଳପୁର ଯାଉଥାଆନ୍ତି ଗୋଟିଏ ମୂର୍ତିଖିଆରେ । ଆଉ କିଛି ବାହନ ନ ପାଇ ଗୋଟିଏ ଟ୍ରଲି ରେକେସାରେ ଯାଉଥାନ୍ତି ସମସ୍ତେ । ରେକେସାରେ ଲଟକିଥିବା ପାଣି ବୋତଲ ଦୁଇଟି ପରସ୍ପର ସହିତ ବାଜି ଶବଦ ବାହାରୁଥାଏ । 

କିଟି ବାବୁ ବାଟରେ କହିଲେ ଯେ, "ବାବା ଦେଖ ପାଣି ବୋତଲ ଦୁଇଟି ପରସ୍ପର ସହିତ କଥାବାର୍ତ୍ତା ହେଉଛନ୍ତି ‌।" କୁଣ୍ଡୁ ବାବୁ ତହିଁକି ପଚାରିଲେ, "ତ ସେମାନେ କଅଣ କଥା କହୁଛନ୍ତି କହ ।" କିଟି ନିରିଖେଇକରି ଶୁଣି କହିଲା ଯେ, "ଜଣେ ଆରଜଣଙ୍କ ପାଖରେ କେତେ ପାଣି ଅଛି ସେ ବିଷୟରେ ପଚାରୁଛି ।"

କୁଣ୍ଡୁ ବାବୁ କୁହନ୍ତି ଯେ ଇଂଲଣ୍ଡ ଆମେରିକାର ପିଲାଙ୍କ ତୁଳନାରେ ଆମ ଦେଶର ପିଲାମାନେ ଅତ୍ୟନ୍ତ ଚତୁର ଓ ତାଙ୍କର ବୟସ ଅନୁସାରେ ଅଧିକ ପ୍ରାଜ୍ଞ । କାରଣ ହେଲା କି ଆମର ପିଲାମାନେ ବଡ଼ ବଡ଼ ପରିବାରମାନଙ୍କରେ ବଢ଼ନ୍ତି । ତାଙ୍କୁ ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରକାରର ଲୋକମାନଙ୍କ ସହିତ କଥା ହେବାର, ଶୁଣିବାର ସୁଯୋଗ ମିଳେ । ଗରମ ଦେଶ ହୋଇଥିବାରୁ ବାହାରେ ସମୟ ବିତାଇବାର ଅନେକ ସୁବିଧା ମଧ୍ୟ ଅଛି । ଏହି ସବୁ ଫଳରେ ପିଲାମାନଙ୍କର ଶୈଶବରେ ଅନେକ ବୌଦ୍ଧିକ ବିକାଶ ଘଟିଥାଏ । 

ମାତ୍ର ପରେ ଭାରତୀୟ ବିଦ୍ୟାଳୟଗୁଡ଼ିକରେ ଘଟୁଥିବା ନାନା ଛାତ୍ରବିରୋଧି ଓ ଶିକ୍ଷାବିରୋଧି କାଣ୍ଡ କାରଖାନା ଯୋଗୁଁ ପିଲାମାନେ କାଉନ୍ଦା ହେବା ଆରମ୍ଭ କରନ୍ତି । ଏହା ପାଶ୍ଚାତ୍ୟ ପିଲାମାନଙ୍କର ଅନୁଭୂତିର ପୂରା ଓଲଟା । ସେଠାରେ ଘରେ ପିଲାଙ୍କ ପାଖରେ କେବଳ ବାପା ଓ ମାଆ । ସେମାନେ ପୁଣି ଘରେ ପ୍ରାୟ ନଥାଆନ୍ତି । ପିଲା ଘରେ ଓ ପଡ଼ିଶାରେ ବହୁତ ଅଳ୍ପ ଲୋକଙ୍କ ସଂସ୍ପର୍ଶରେ ଆସେ । 

ଏଣୁ ଶୈଶବରେ ତାହାର ବୌଦ୍ଧିକ ବିକାଶ ସେତେ ବେଶି ହୋଇପାରେ ନାହିଁ । ମାତ୍ର ଥରେ ଇସ୍କୁଲ ଯିବା ଆରମ୍ଭ କଲେ, ସେ ବିଦ୍ୟାଳୟର ଶିଶୁକୈନ୍ଦ୍ରିକ ବୈଜ୍ଞାନିକ ଶିକ୍ଷା ପ୍ରଣାଳୀରୁ ଅନେକ କିଛି ଶିକ୍ଷାଲାଭ କରି ତାହାର ତଡ଼ିତ ମାନସିକ ବିକାଶ ଘଟେ । ହେଲେ ଆମ ପିଲାଏ ଇସ୍କୁଲରେ ହିଁ ମାଡ଼ ଖାଇ ଯାଆନ୍ତି ।

ଥରେ କିଟିକୁ କୁଣ୍ଡୁ ସାରେ ଭୂଗୋଳ ପଢ଼ାଉ ଥାଆନ୍ତି । ପାଠଟି ଥାଏ ଚଣ୍ଡିଗଡ଼ଠାରେ ନେକଚନ୍ଦ ବର୍ଯ୍ୟବସ୍ତୁରୁ ତିଆରି କରିଥିବା ପ୍ରସ୍ତର ଉଦ୍ୟାନ ବିଷୟରେ । ପାଠ ପଢୁଥିଲା ବେଳେ ମନ୍ମଥବାବୁଙ୍କର ମନେ ପଡ଼ିଲା ଯେ କିଛି ଦିନ ତଳେ ଟେଲିଗ୍ରାଫ ଖବର କାଗଜରେ ନେକଚନ୍ଦଙ୍କର ଆଲୋକଚିତ୍ର ସହ ଏକ ଛୋଟ ଆଲେଖ୍ୟ ପ୍ରକାଶିତ ହୋଇଥିଲା । 

ତ ଲେ ବାପପୁଅ ଲାଗିଗଲେ ଲେଖା ଖୋଜାରେ । ଲେଖାଟି ଖୋଜା ହୋଇ ପେନସିଲ ବାକୁସରେ ସାଇତା ହେଲା । କିଟି ଯୋଜନା କରିଥାଏ ଯେ ଭୂଗୋଳ କିଲାସରେ କାଲି ସିଏ ନେକଚନ୍ଦଙ୍କର ଫଟୋ ଦେଖାଇବ । ଓ ସମସ୍ତେ ସେ ଫଟୋ ଓ ଲେଖା ଦେଖିବେ । ତାହା ପର ଦିନ ଯେତେବେଳେ କିଟି ମ୍ୟାଡମଙ୍କୁ ଫଟୋ ଦେଖାଏ, ତା'କୁ ଧମକାଣ ମିଳିଲା । ପାଟି ନ କରିବା ପାଇଁ । ପିଲାଟିର ସବୁ ଉତ୍ସାହ ତରଳି ବହିଗଲା ।

କୁଣ୍ଡୁ ବାବୁ ପିଲାଙ୍କର ଶିକ୍ଷା ପାଇଁ ଗୁରୁତ୍ୱ ଦିଅନ୍ତି । ମାତ୍ର ତା'ଙ୍କୁ ମେଣ୍ଢା ବନାଇ ତଥାକଥିତ ଘୋଷାବଳଦିଆ ଭଲ ଛାତ୍ର ବନାଇବା ପାଇଁ ନୁହେଁ । ଆଜିକାଲି ଯେପରି ମାଆ ପେଟରୁ ବାହାରିବା କ୍ଷଣି ବାପା ମାଆଙ୍କୁ ପିଲା କାନ୍ଧରେ ବେଗେ ଝୁଲେଇ ଇସ୍କୁଲୁ ପଠେଇବା ପାଇଁ ତର ସହୁନି, କୁଣ୍ଡୁ ବାବୁ ନିଜ ପିଲାଙ୍କୁ ସେପରି ପାଳିନଥିଲେ । 

ହେଲେ ଅନେକ ସମୟରେ ଅଭାବେ ସ୍ୱଭାବ ନଷ୍ଟ ହୁଏ । ତାଙ୍କ ବଡ଼ ପୁଅ ପୁପୁକୁ ଇଚ୍ଛା ବିରୁଦ୍ଧରେ ମାତ୍ର ତିନି ବରଷ ବୟସରେ ଇସ୍କୁଲୁରେ ଛାଡ଼ିବାକୁ ପଡ଼ିଲା । କନଭେଣ୍ଟେ ଇସ୍କୁଲୁରେ, ପୁଣି ବୟସ ବଢ଼ାଇ ।

କାରଣ ସରଳ । କୁଣ୍ଡୁ ବାବୁ ଓ ତାଙ୍କର ଧର୍ମପତ୍ନୀ, ଉଭୟ ସେତେବେଳେ ଚାକିରୀ କରୁଥାଆନ୍ତି । ପୁଅକୁ ସାତ ମାସ ହେଲା ବେଳକୁ ଶ୍ରୀମତି କୁଣ୍ଡୁ ଚାକିରୀ କରିବାକୁ ଆରମ୍ଭ କଲେ । ତାହା ପୁଣି କୁଣ୍ଡୁବାବୁଙ୍କ ଠାରୁ ଦେଢ଼ଶ କିଲୋମିଟର ବାଟ । 

ପୁପୁ ବାବୁ ବଢ଼ୁଥାଆନ୍ତି ଚାକରମାନଙ୍କ କୋଳରେ । ଅଧିକାଂଶ ଦିନ ଘରକୁ ଫେରିଲା ବେଳକୁ କେତେବେଳେ ମୁଣ୍ଡ ଫାଟିଥାଏ, ଗୋଡ଼ ଛିଣ୍ଡିଥାଏ, କି ଖିର ବୋତଲ ଭାଙ୍ଗିଯାଇଥିବାରୁ ଶ୍ରୀମାନ କୁଣ୍ଡୁ ରହିଯାଇଥାନ୍ତି ଖାଡ଼ାଖାଡ଼ା ଉପାସ । 

ସରକାରୀ ଇସ୍କୁଲୁରେ ତ ଆଉ ତିନି ଚାରି ବରଷର ପିଲାମାନଙ୍କର ନାଁ ଲେଖାଇ ହବନି । କାହିଁକି ଲେଖେଇ ହବନି, ସରକାରୀ ଇସ୍କୁଲୁରେ ଯେ କାହିଁକି ଆଉ ଶିଶୁ ଶ୍ରେଣୀ ନାହିଁ, ତାହା ଅବଶ୍ୟ ମାଆ ବ୍ରାହ୍ମଣୀ ଜାଣନ୍ତି । ତ ବାଲେଶ୍ୱରର କନଭେଣ୍ଟ ଇସ୍କୁଲୁରେ ପଚରାଉଚରା କରାଗଲା । 

ସେତେବେଳେ ନର୍ସରୀ ନ ଥାଏ । ଆଜିକାଲି ଯାହାକୁ ଏଲ୍.କେ.ଜି. କହୁଛନ୍ତି, ତାହା ମଧ୍ୟ ନଥାଏ । କେଜି କହିଲେ ମାତର ଗୋଟାଏ କିଲାସ । ଏଣୁ ପୁଅର ବୟସ ବଢ଼ାଇ ତା'କୁ ଇସ୍କୁଲୁରେ ଭରତି କରାଗଲା ।

ପ୍ରଥମ ଦିନ ପୁପୁବାବୁଙ୍କୁ ସେ ଗୋଟାଏ ଭଲ ଜାଗାକୁ ଯାଉଚନ୍ତି କହି ଭଣ୍ଡାଇ ଇସ୍କୁଲୁକୁ ନିଆଗଲା । ସବୁ ପିଲାଏ କାନ୍ଦର ପ୍ରତିଯୋଗିତା ଚଲାଇଥାଆନ୍ତି । କୁଣ୍ଡୁ ବାବୁ କାନ୍ଦର ପୁଣି ସଙ୍କ୍ରମଣ ହେବ ବୋଲି ଭାବି ପୁଅକୁ ଝଅଟି ନେଇ ଇସ୍କୁଲୁର ବାରଣ୍ଡାରେ ଥିବା ଗୋଟାଏ ତିନିଚକିଆ ସାଇକେଲରେ ବସାଇ, ସାଇକେଲକୁ ଜଣେ ନନ୍‌ଙ୍କର ଦାୟିତ୍ତ୍ୱରେ ଦେଇ, ଛଅରେ ହରସଉକାର ମାରିଲେ । 

ଚାରି ଘଣ୍ଟାପରେ ଫେରି ପୁଅକୁ ନବାକୁ ଆସିଲା ବେଳକୁ ଦେଖିଲେ ସେ ସାଇକେଲ ଉପରେ କାଷ୍ଠପ୍ରତିମା ସମ ବସିଛି । ବାଆକୁ ଦେଖି ପୁଅ କାନ୍ଦି କାନ୍ଦି ଫେରାଦ ହେଲା ଯେ କାହିଁକି ତା'କୁ ଏପରି ନିର୍ମମ ଜେଗାରେ ଛାଡ଼ି ଯାଇଥିଲେ ବୋଲି, ଯେଉଁଠି ସେ କାନ୍ଦି କାନ୍ଦି ସିଙ୍ଗାଣି ବୁହାଇଦେଲେ ବି ତା'ର ଲୁହ ପୋଛିବା ପାଇଁ କେହି ନାହାନ୍ତି ।

ଏ କେବଳ ପୁପୁର ଅନୁଭୂତି ନୁହେଁ । କାହିଁକି ଆମର ପିଲାମାନେ ଇସ୍କୁଲୁ ଯିବାକୁ ଏତେ ଅମଙ୍ଗ? କେବେ ବିଦ୍ୟାଳୟ ଗୁଡ଼ିକ ଡରଭୟର ଜେଗା ନ ହୋଇ ଆନନ୍ଦର, ଶିକ୍ଷାର ସ୍ଥାନ ବନିବ? କେବେ ଶିକ୍ଷକମାନେ ପିଲାଙ୍କର ଲୁହ ଓ ସିଙ୍ଗାଣି ନିଜର ପିଲା ଭାବି ପୋଛିଦେବେ? 

ଟୀକା: ଏହି ଲେଖାଟିର ଉପାଦନ ମନ୍ମଥନାଥ କୁଣ୍ଡୁଙ୍କ ଦ୍ୱାରା ଲିଖିତ ବହି ‘ଆମ ଛାତ୍ରଛାତ୍ରୀ ବନାମ ଆମେ ଓ ଆମ ସ୍କୁଲ’ରୁ ସଙ୍ଗୃହିତ । ପୁସ୍ତକଟି ଭୁବନେଶ୍ୱରସ୍ଥ ସଂସ୍ଥା ଶିକ୍ଷାସନ୍ଧାନଙ୍କ ଦ୍ୱାରା ପ୍ରକାଶିତ । ଲେଖାଟି ପ୍ରଥମେ ପାକ୍ଷିକ ପତ୍ରିକା 'ସମଦୃଷ୍ଟିରେ ଛପିଥିଲା । 

Monday, October 14, 2024

Who is he?

Ramakanta Samantaray

Translated by Sailen Routray


Photo credit - A R Vasavi

Have you lost him?
Or is he lost?

From the other side of the window
a long hand stretches across 
saying, "Push off to sleep."

It put me to sleep
singing a lullaby
caressing my head.

I fall asleep.
The day passes,
and the evening gets over,
so does the night.

He has no presence,
even in my undivided sleep.
Despite having given his word
he does not come,
even in dreams.

One who is not there 
while one is awake,
isn't there 
even in dreams. 

When I look for him
I never find him besides me.
Never, 
ever. 

Note: The Odia original of this translated poem is sourced from the poetry collection 'Asaranti rekhachitra', published in 2022 by Bhubaneswar-based publication house Barsha Publication. The poet Ramakanta Samantaray, born in 1972, has studied painting at the Bibhuti Kanungo College of Art and Craft (Bhubaneswar), and Odia Literature and Language at the Utkal University (Bhubaneswar). His doctoral work was a meditation on contemporary theatre in Odia. With this combination of literature, language, and the visual arts, he has been constantly working to create hybrid narratives. Apart from being a painter, he has also published fifteen books, including collections of poems and short stories, and novels. He has written and published articles on art, artists, and monographs in Odia. He presently lives and works in Bhubaneswar. 

Monday, October 7, 2024

ପୁଷ୍ପ ବର୍ଗ ୭-୮

ପାଲି 'ଧର୍ମପଦ'ର ଓଡ଼ିଆ ପଦ୍ୟାନୁବାଦ

ଅନୁବାଦକ - ଶୈଲେନ ରାଉତରାୟ


ଫଟୋ କ୍ରେଡ଼ିଟ - ୱିକିପିଡ଼ିଆ କମନ୍ସ୍

ଓଡ଼ିଆ ପଦ୍ୟାନୁବାଦ

ଅନ୍ୟମାନଙ୍କର ଦୋଷ କୃତ ବା ଅକୃତ ।
ଅବଲୋକ କରିବା ଅଟଇ ଅନୁଚିତ ।।
ନିଜର ଯାହା ଅଟଇ ଅକୃତ ବା କୃତ ।
ସମୀକ୍ଷାୟନ କରିବା ଅଟଇ ଉଚିତ ।୭।

ଯେ ପୁଷ୍ପ ଅଟଇ‌ ସୁନ୍ଦର ଓ ବର୍ଣ୍ଣଯୁକ୍ତ ।
ଗନ୍ଧଶୂନ୍ୟ ହୋଇଲେ ସେ ଯେପରି ଅପାର୍ଥ ।।
ସୁଭାଷିତ ଉଚ୍ଚାରଣ ନ କଲେ ପାଳନ ।
ହୋଇଯାଏ ସେହି ବାଣୀ ନିଶ୍ଚେ ଅକର୍ମଣ୍ୟ ।୮।

ମୂଳ ପାଲି ପଦ

ନ ପରେଷଂ ବିଲୋମାନି ନ ପରେସଂ କତାକତଂ ।
ଅତ୍ତନୋ'ବ ଅବେକ୍ଖୟ୍ୟ କତାନି ଅକତାନି ଚ ।।
ନ ପରେଷାଂ ବିଲୋମାନି ନ ପରେଷାଂ କୃତାକୃତମ୍ ।
ଆତ୍ମନଃ ଏବ ଅବେକ୍ଷେତ କୃତାନି ଅକୃତାନି ଚ ।୭।

ଯଥାପି ରୁଚିରଂ ପୁପ୍ଫଂ ବର୍ଣ୍ଣବନ୍ତଂ ଅଗନ୍ଧକଂ ।
ଏବ ସୁଭାସିତା ବାଚା ଅଫଳା ହୋତି ଅକୁବ୍ବତୋ ।।
ଯଥାପି ରୁଚିରଂ ପୁଷ୍ପଂ ବର୍ଣ୍ଣବତ୍ ଅଗନ୍ଧକମ୍ ।
ଏବଂ ସୁଭାଷିତା ବାଚା ଅଫଳା ଭବତି ଅକୁର୍ବ୍ୱତଃ ।୮। 

ଅନୁବାଦକୀୟ ଟୀକା: ଏହି ଅଧମ ଅନୁବାଦକକୁ ପାଲି ଜଣା ନାହିଁ । ଏଣୁ ଏହି ପଦ୍ୟାନୁବାଦଟି ପାଇଁ ତାହାର ମୂଳ ସହାୟ ହେଲା  ପ୍ରଫେସର ପ୍ରହ୍ଲାଦ ପ୍ରଧାନଙ୍କ ଦ୍ୱାରା ସମ୍ପାଦିତ 'ପାଲି ଧର୍ମପଦ' ଗ୍ରନ୍ଥଟି, ଯେଉଁଥିରେ ସେ ସଂସ୍କୃତ ରୂପାନ୍ତର ସହ ଓଡ଼ିଆ ଗଦ୍ୟାନୁବାଦ କରିଯାଇଛନ୍ତି । ଗ୍ରନ୍ଥଟିର ପ୍ରଥମ ସଂସ୍କରଣ ୧୯୭୮ ମସିହାରେ ପ୍ରକାଶିତ । କିନ୍ତୁ ଏହି ଅନୁବାଦକ ୧୯୯୪ ମସିହାରେ କଟକସ୍ଥ ପ୍ରକାଶନ ସଂସ୍ଥା ଫ୍ରେଣ୍ଡ୍‌ସ୍‌ ପବ୍ଲିଶର୍ସ ଛାପିଥିବା ଦ୍ୱିତୀୟ ସଂସ୍କରଣଟି ବ୍ୟବହାର କରିଛି । ଏହା ଛଡ଼ା ଏହି ପଦ୍ୟାନୁବାଦ କରିବା ପାଇଁ 'ଦି ସେକ୍ରେଡ଼୍ ବୁକ୍ସ୍ ଅଫ୍ ଦି ଇଷ୍ଟ୍' ସିରିଜ୍‌ରେ ମାକ୍ସ୍ ମ୍ୟୁଲର୍‌ଙ୍କ ଦ୍ୱାରା ସମ୍ପାଦିତ 'ଦି ଧମ୍ମପଦ' ଇଂରାଜି ଗ୍ରନ୍ଥଟିର ୨୦୧୩ ମସିହାରେ ରୁଟ୍‌ଲେଜ୍ ଛାପିଥିବା ସଂସ୍କରଣଟିର ମଧ୍ୟ ବ୍ୟବହାର କରାଯାଇଛି ।

Sunday, September 29, 2024

The lamp

Ramakanta Samantaray

Translated by Sailen Routray


Photo credit: commons.wikimedia.org/Yercaud Elango

Do not be afraid. 

That I would blow the last lamp out
in the dark house,
I don't have that courage.

Don't be happy though.
All the oil of the lamp is over.
Now only the wick burns.

Keep on standing
near the last lamp of the dark house.
Watch, how the lamp dies.
Do not worry. 

NoteThe Odia original of this translated poem is sourced from the poetry collection 'Asaranti rekhachitra', published in 2022 by Bhubaneswar-based publication house Barsha Publication. The poet Ramakanta Samantaray, born in 1972, has studied painting at the Bibhuti Kanungo College of Art and Craft (Bhubaneswar), and Odia Literature and Language at the Utkal University (Bhubaneswar). His doctoral work was a meditation on contemporary theatre in Odia. With this combination of literature, language, and the visual arts, he has been constantly working to create hybrid narratives. Apart from being a painter, he has also published fifteen books, including collections of poems and short stories, and novels. He has written and published articles on art, artists, and monographs in Odia. He presently lives and works in Bhubaneswar. 

Sunday, September 22, 2024

ପୁରୁଣା ବସ୍‌ଷ୍ଟାଣ୍ଡ୍

ଶୈଲେନ ରାଉତରାୟ


ଛୁରିଆନା
ଫଟୋ କ୍ରେଡ଼ିଟ୍ - ୱିକିିମିଡିଆ କମନ୍ସ୍


“ଏ ଗଛର ନାଆଁ କଅଣ?” ମୁଁ ଶଶିଭାଇଙ୍କୁ ପଚାରୁଚି । ସ୍ଥପତି, କବି, ଶଶି ଭାଇ । ହେଲେ କବିତା ଓ ସ୍ଥାପତ୍ୟ ଏତେ ଭାବରେ ଅଲଗା ଯେ ଅନେକ ଲୋକ କବି ଶଶି ରାୟ ଓ ସ୍ଥପତି ଶଶୀଭୂଷଣ ବଳବନ୍ତରାୟ ଯେ ଗୋଟିଏ ହିଁ ଲୋକ ସେ କଥା ଜାଣନ୍ତି ବି ନାହିଁ ।

“ଏଇଟା ବୋଧେ ଛୁରିଆନା ।“

ସାଇକେଲ ମାର୍କା ବିଡ଼ିରୁ ଶେଷ ଦମ୍ ନେଇ, ତଳେ ଫୋପାଡ଼ି, ଦଳିଲା ବେଳେ ଶଶି ଭାଇ କହୁଚନ୍ତି ।

ରାତି ନଅଟା ? ନା ସାଢ଼େ ନଅଟା ? ଆଜି ପୁରୁଣା ବସ୍‌ଷ୍ଟାଣ୍ଡ୍ ଖଟିରେ ଗହଳି ନାହିଁ । ଗହଳି ନାହିଁ କଅଣ, କେହି ବି ନାହାନ୍ତି । 

କଲ୍ୟାଣ ଭାଇ, ଯିଏ ଖଟିକୁ ସନ୍ଧ୍ୟାରେ ନ ଆସିଲେ ଲାଗେ କାଲି ଭୋରରେ ସୂର୍ଯ୍ୟ ଉଇଁବ ନାହିଁ, ସେ ବି ଆସି ନାହାନ୍ତି । ହେଲେ ସୂର୍ଯ୍ୟ ତ କାଲି ସକାଳେ ପୁଣି ଉଇଁବ । ମୁଁ ଜାଣିବାରେ ତ ତାଙ୍କର କୁଆଡ଼େ ଆଉ ବାହାରକୁ ଯିବାର ନଥିଲା । ସେ ବୋଧହୁଏ ଆଗୁଆ ଆସି ଚାଲିଯାଇଥିବେ । କେଉଁଠି ବାହାଘରିଆ କି ବହି ଉନ୍ମୋଚନ ଭୋଜି ଥିବ ।

“ବନ୍ଧୁ କୁଆଡ଼େ ହଜିଗଲ ?” କହି ଶଶି ଭାଇ ମୋତେ ହଲେଇ ଦେଉଚନ୍ତି । ତାଙ୍କ ଡାହାଣ ହାତ ତର୍ଜନୀ ଆଙ୍ଗୁଠିରେ ପିନ୍ଧିଚନ୍ତି ଗୋଟେ ମୋଟା ବଳା ଭଳିଆ ମୁଦି । ତା’ ମୁଣ୍ଡରେ ଗୋଟେ ଚକଚକ କରୁଥିବା କଳା ପଥର । ତାଙ୍କ ଦେହରେ ଖାଲି ଏଇ ଗୋଟିଏ ବୋଲି ଅଳଙ୍କାର । ଆଉ କେବେ କିଛି ପିନ୍ଧିବାର ମୁଁ ଦେଖିନି ।

ମୁଁ ମୁଣ୍ଡ ଟେକି ଗଛକୁ ଅନଉଚି । ବିଶାଳ ଦୃମ । ପତ୍ର ଗହଳ । ଫୁଲରେ ନାଛି ହେଇଚି । ମଳିଆସିଆ ଧଳା ରଙ୍ଗର ଫୁଲ । 

“ଭୁବନେଶ୍ୱରରେ ଏଇ ଗଛ ଆଗରୁ ଅନେକ ଆଡ଼େ ଥିଲାନା ?”

“ହଁ ।“

“ଆଜି ଫୁଲ ଫୁଟିଚି । ଆଉ ଏତେ ସମୟ ମୁଁ ୟା ତଳେ ଠିଆ ହେଇଚି ।“

“ଆଉ ତମ ନାକ ବି ବିନା ଥଣ୍ଡାରେ ଖୋଲା ଅଛି ।“ ମୁଁ ଗଭୀର ନିଶ୍ୱାସ ଫଁଫଁ ନେବାର ଦେଖି ସେ କହୁଚନ୍ତି ।  

ମୁଁ ହସି ଦଉଚି । ସତ କଥା । ଏଇ ସପ୍ତାହଟା ସାରା ମୋ’ ନାକ ଖୋଲା ଅଛି । 

ଆଉ ଖୋଲା ଅଛି ଶଶି ଭାଇଙ୍କ ପୁରା ହାତ ଚାଇନିଜ୍ କଲାର ସାର୍ଟ୍‌ର ଉପରଆଡ଼ୁ ପ୍ରଥମ ଚାରିଟାଯାକ ବୋତାମ । ତଳଆଡ଼ୁ ପ୍ରଥମ ଖୋଲା ବୋତାମଟାକୁ ବନ୍ଦ କରିଦେଇ ମୁଁ କହୁଚି, “ଆପଣ ସମସ୍ତଙ୍କ ନାଁରେ କବିତା ଲେଖି ସାରିଲେଣି । ମୁଁ କେବେ ଅମର ହେବି ?”

“ରୁହ । ତୁମ ଉପରେ କାବ୍ୟ ଲେଖିବି ।“

“ବଦ୍ଧ ଗାଲୁଆ ଆପଣ । ଆଠ ଧାଡ଼ିର କବିତା ଲେଖୁନାହାନ୍ତି ମୋ’ ଉପରେ । କଅଣ ନା କାବ୍ୟ ଲେଖା ହେବ ।“

“ଆରେ ସତରେ ।“

“ହଉ ।“

ବୋତାମ ବନ୍ଦ କଲାବେଳେ ମୋ ବାଁ ହାତର ବୁଢ଼ା ଆଙ୍ଗୁଠି ବାଜୁଚି ତାଙ୍କ ସବା ତଳ ପିଞ୍ଜରା ହାଡ଼ରେ ଗଢ଼ା ଇଂରାଜୀ “ଏ”ରେ । ଯେଉଁଠି ଛାତିର ଫୁଲା ଆଉ ପେଟର ସପାଟ୍ ଗାଡ଼ ଆରମ୍ଭ । 

ଶଶି ଭାଇ କବି କି ସ୍ଥପତି ହୋଇନଥିଲେ ସହଜରେ ଓଡ଼ିଆ ଫିଲ୍ମ ଇଣ୍ଡଷ୍ଟ୍ରିରେ ହିରୋ ହେଇପାରିଥାଆନ୍ତେ ।

ମୋ’ ବୁଢ଼ା ଆଙ୍ଗୁଠି ଯେତିକି ସମୟ ଛାତିରେ ଲାଗିବା କଥା, ତା’ଠୁଁ ଟିକେ ବେଶି, କ୍ଷଣକର ଭଗ୍ନାଂଶଟିଏ ବୋଧେ, ଲାଗି ରହୁଚି । ବାଁ ପଟରେ ଖାଲି ପ୍ରଭାତର ରୋଲ୍ ଆଉ ଚାଇନିଜ୍ ଦୋକାନ ଖୋଲା ଅଛି । 

ସେଠୁ କାଉଣ୍ଟରରେ ସଲିମ୍ ଆମକୁ ଚାହିଁଚି । ଚାହୁଁ । ସେ ଶଶି ଭାଇଙ୍କୁ ଲାଇନ୍ ମାରେ । ଏବେ ଜଳ‌ୁଥିବ । ଜଳୁ । 

ଆଜି ଖାଲି ପ୍ରଭାତ ରୋଲ୍ ଦୋକାନ ଖୋଲା, ଆଉ ମୋ’ ଡାହାଣ ପଟେ ଆଫ୍‌ତାବ୍‌ର ବ୍ୟାଗ୍ ତିଆରି ଓ ମରାମତି ଦୋକାନ । ଆଫ୍‌ତାବ୍ ବି ଦୋକାନ ବନ୍ଦ କରି ଏବେ ତା’ ଗାଡ଼ି ପାଖରେ । ସେ ମୋ ଆଡ଼କୁ ଅନେଇଚି । 

ମୁଁ ଅନଉଚି ଆଉ ଥରେ ଉପରକୁ । ଜହ୍ନ ଆହୁରି ଟିକିଏ ଆକାଶକୁ ଉଠିଲାଣି । ଦୁଇଟା ଡାଳର ଫାଙ୍କରେ ଏବେ ଟିକେ ସ୍ପଷ୍ଟ ଦିଶୁଚି । ମୁଁ ଆଖି ବନ୍ଦ କରୁଚି । 

“ରତି” - ଖାଲି ଶଶି ଭାଇ ହିଁ ମୋତେ ରତି ଡାକନ୍ତି, “ତମେ ଝିଅଟିଏ ହୋଇଥିଲେ ମୁଁ ତମକୁ ବାହା ହେଇଯାଇ ଥାଆନ୍ତି ।“

ଛୁରିଆନା ଖୁବ୍ ଜୋରରେ ବାସୁଚି । ନା ଏଇଟା ଜହ୍ନର ବାସ୍ନା ? ଯାହାର ହେଉ । ବାସୁ । 

ଟୀକା: ଏହି ମିନିଗପଟି ପ୍ରଥମେ ଦୈନିକ ପ୍ରମେୟ ଖବରକାଗଜର ୧ ସେପ୍ଟେମ୍ବର, ୨୦୨୪ରେ ପ୍ରକାଶିତ ରବିବାସରୀୟ ସାହିତ୍ୟ ପୃଷ୍ଠାରେ ଛପା ହୋଇଥିଲା ।  

Sunday, September 15, 2024

Where the Lord has his fill

Sailen Routray


Photo credit: commons.wikimedia.org/Post of India

Mahaprasad or the food of the gods

Ritually cooked food that is offered to the deities presiding over the sanctum sanctorum of Puri’s Jagannath Temple becomes mahaprasad after its consecration. Many smriti shashtras and puranas such as Skanda Purana and Mahapurusha Vidya extoll the virtues of mahaprasad as a ritual offering of food to the gods. Some sources consider it as being equivalent to the deities themselves (Pratihari, 2012). 

According to historical sources, the tradition of mahaprasad was instituted in the Jagannath Temple by the Somavamshi kings of Odisha.  Groups of temple servitors called badusuara and mahasuara have the right and the duty of cooking the food at the temple. It is cooked in the rosaghara, or the temple kitchens, located in the southeast corner of the Jagannath temple. 

Mahaprasad is cooked over wooden/charcoal fires, in ochre coloured earthen pots, and on earthen stoves. It is essentially a slow cooking process and uses local ingredients with very limited use of spices. Vegetables are generally used whole without being peeled. Goddess Lakshmi herself is supposed to supervise the cooking process. (Pratihari, 2012)

However, the temple kitchen is completely forbidden to women. On ordinary days, the number of visitors at the Jagannath Temple swings between 15,000 to 35,000 people and a large number of these (10,000 on an average) partake the mahaprasad at the temple. Many of them also carry it home. It is a matter of belief among Hindus that consumption of mahaprasad decreases one’s bad karma (Züfle, 2017).

The temple kitchen is divided into two parts – the kotha bhaga ghara and the rosoi ghara. Kotha bhoga is the bhog that must be offered to the deities as a part of quotidian rituals by the Temple Administration, which also bears the cost of its preparation. Kotha bhoga is cooked in the eponymous kotha bhoga ghara. This bhog is ritually offered to the deities in the sanctum sanctorum, is distributed among the traditional temple servitors and is not meant for sale. 

The bhog that is cooked in the rosoi ghara is offered to the deities in the bhogamandapa hall in the temple and is meant for sale to the devotees. The right of entrance to the temple kitchen is granted only to those men who belong to the families of Jagannath’s cooks (Züfle, 2017). 

Mahaprasad as a living culinary tradition

Mahaprasad is offered to the deities on multiple occasions every day. During the morning, refreshments are offered during the gopala ballava bhoga. The morning meal is called sakaala dhopa. The food that is cooked for public offering is called bhogamandapa bhoga. The afternoon meal of the deities is known as madhyahna dhoopa, the evening meal as sandhya dhoopa and the last refreshments in the night are called as badasinghar dhoopa. 

The gopala ballava bhoga, or the morning refreshments, are prepared by non-Brahmins. It is not prepared in the rosaghara. The dishes of this bhog are prepared in an additional kitchen called the ballava rosoighara. It is located adjacent to the temple market (where mahaprasad is made available to the devotees in lieu of payment) known as Ananda Bazara (Züfle, 2017). 

Mahaprasad can also be termed as a living culinary archive. During the colonial period, many new crops were introduced from the New World, i.e., from the Americas, into India. Many food crops – grains, vegetables, spices and fruits - which we now consider as essential parts of Indian cuisine, started being cultivated and eaten in India only in the last few hundred years. These include vegetables like potato and tomato, condiments like chilly, cereals like corn, and fruits like pineapples, sapota and custard apple, and nuts like cashew. 

None of these arriviste crops are used in preparing mahaprasad. Therefore, if someone wants to gain an understanding of vegetarian dishes and cooking processes in Odisha before the colonial encounter, they have no better cuisine to study than the mahaprasad of Jagannath Puri. The everyday menu comprises of rice-based dishes (such as kanika and khechudi), dals (e.g., dalma), and dishes made with various vegetables (like besara and mahura). (Züfle, 2017).

Mahaprasad is principally of two types. One kind consists of those dishes cooked with water – these are called sankhudi bhoga. The other type consists of dishes fried in ghee. These are called sukhila/nisankhudi bhoga. The latter last for a long time, consist of both sweet and savory items, and allow mahaprasad to be carried by devotees over long distances and time periods for family, relatives and friends (Pratihari 2012). 

Apart from the bhog that is offered on a daily basis, several special dishes of mahaprasad are prepared on festive occasions. Perhaps the most famous among these is the podapitha bhog during Rath Yatra. The rathakora is also offered during this festival. Among mahaprasad dishes offered during other festivals, mention must be made of the keli and chhenamandua during Chandan Yatra, amalu and khiri during Jhulana Yatra, gaintha during Bakula Amavasya and Makara Chaurasi Bhoga during Makar Sankranti (Mishra 2022).

Mahaprasad and rasagola

A special mention must be mentioned here about the rasagola mahaprasad offered to the deities as a part of the Niladri Bije rituals that mark the end of the festivities of Rath Yatra. This will also throw some light on the geographical origins of rasogola as a sweet. 

The rashogulla of Bengal and the rasagola of Odisha, especially the variety that is cooked for the deities in Puri, are two different dishes in taste and texture. Although both use chhena (cottage cheese) as the primary ingredient, and are round in shape, these are two very different sweets. 

Some Sanskrit texts may proscribe the curdling of milk to produce cottage cheese. However, we cannot always see prescriptive texts as a guide to culinary practice. Given the fact that the culinary traditions of the Jagannath Temple in Puri do not seem to have changed much over the last five centuries at least, it is highly unlikely that the offering of rasagolas to the deities is a recent innovation. 

Therefore, the rashogulla might be an invention by a Bengali confectioner in 19th century Calcutta, the rasagola of Odisha seems to be a sweet dish of hoary antiquity. Apart from the fact that both are balls of cottage cheese dipped in a sweet syrup, there is very little in common between the two (Mohanty, 2017). 

Mahaprasad as a socio-cultural phenomenon

Mahaprasad is not only a matter of hoary culinary tradition, it also an important aspect of traditional and contemporary social life. Since mahaprasad can be partaken without the restrictions of caste coming into play, traditionally in the micro-region surrounding Puri, mahaprasad has been the first choice for serving in feasts. Because of the ease of transportation these days, it has become a part of many ritual feasts, especially those related to births, deaths, shraddha, upanayan feasts, etc. (ibid) in a wider region. Therefore, mahaprasad is an important part of everyday life of a large number of people from Odisha. 

In many parts of the state, and in some neighbouring regions, mahaprasad plays an important role in ritualized friendships between men. In Odia this process is called ‘mahaprasadia bandhu basiba.’ Two men (across the barriers of caste, class, status and age) can decide to ritualize their friendship, feed each other mahaprasad and become ‘mahaprasad’ for each other. This is a relationship for life that cannot be broken. They become each other’s fictive kin and have to be treated as the closest kin (Skoda, 2004). 

Engagements for marriages in Odisha are often solemnized with mahaprasad as the witness. People take a vow touching the mahaprasad. Breaking such a vow is considered a great sin (Dash, 2015). 

Dried anna (rice) mahaprasad is called nirmalya. It is sold in very typical red coloured pouches. It has high ritual significance. Many Odia Vaishnavs do not eat anything till they have bathed in the morning and have had a grain of the nirmalya. Similarly, it is considered liberating for someone to have it as the last thing in their mouth before they die. Many communities also believe in supernatural healing properties of nirmalya. People use it to rid their houses of ghosts and other supernatural presences (Pratihari 2012). 

Despite the importance of mahaprasad as an aspect of India’s culinary traditions, it has not been a topic of rigorous research and documentation. Especially the physical and material aspects of the cooking process of the mahaprasad have never been properly documented. It is high time this is undertaken with some sense of urgency.  

Bibliography

Dash, Surendranath. 2015. Srimandira Sabdokosha. Bhubaneswar: SriJagannath Research Institute.

Mishra, Bhaskar. 2020. Shree Jagannath Gyanakosha. Cuttack: A. K. Mishra. 

Mishra, Bhaskar. 2022. ShreeJagannathanka Rajabhoga. Bhubaneswar: Aama Odisha.

Mohanty, Asit. 2017. Shree Jagannathanka Rasagola. Bhubaneswar: Aama Odisha. 

Mohapatra, Siddheswar. 2004. “Bhoga, Chhapana Bhoga.” In Odishara Khadya Sanskruti, edited by Ganeswar Mishra. Bhubaneswar: ink odisha.  

Pratihari, Rabindranath. 2012. Sridarubramhanka Mahaprasad Rahasya. Cuttack: SB Publications. 

Skoda, U., 2004. Ritual friendship in a converging tribal and caste society. Journal of Social Sciences, 8 (2), pp.167-177.

Züfle, Lisa. 2017. “The two faces of Mahaprasad: ritual and business in the kitchen of Sri Jagannath.” In Approaching ritual economy: socio-cosmic fields in globalized contexts, edited by Roland Hardenberg. Universität Tübingen. 

Note: This essay first appeared in the book titled "Shree Jagannatha: Lord of the Universe" published by The Hindu Group. 

Thirst Ramakanta Samantaray Translated by Sailen Routray Photo credit: A. R. Vasavi Why is the moon on leave on a night like the full moon? ...