Perhaps, one day

Ramakanta Samantaray

Translated by Sailen Routray

commons.wikimedia.org/Dominicus Johannes Bergsma

One day, perhaps,

I will just go somewhere.

Venus would be asleep then.

I would tell her after waking her up

let's go now,

we don't have anything to do anymore.   

After that perhaps you would come out

of the thorny garden you have created.

Perhaps you would think of me

standing under the mango tree

beside the pond in the backyard.

After trillions of years

that day the rainbow's face will be visible

across the hill in your village.

And two tear drops would roll down

from your eyes that would have just woken up.

There may not be anyone beside you

to be with you for your grief

for me

and for the rainbow.

Note: The Odia original of this translated poem is sourced from the poetry collection 'Asaranti rekhachitra', published in 2022 by Bhubaneswar-based publication house Barsha Publication. The poet Ramakanta Samantaray, born in 1972, has studied painting at the Bibhuti Kanungo College of Art and Craft (Bhubaneswar), and Odia Literature and Language at the Utkal University (Bhubaneswar). His doctoral work was a meditation on contemporary theatre in Odia. With this combination of literature, language, and the visual arts, he has been constantly working to create hybrid narratives. Apart from being a painter, he has also published fifteen books, including collections of poems and short stories, and novels. He has written and published articles on art, artists, and monographs in Odia. He presently lives and works in Bhubaneswar. 

କୁଷ୍ଟଁବାବୁଙ୍କ ଆଠମଲ୍ଲିକ ଯାତ୍ରା

ଶୈଲେନ ରାଉତରାୟ

ଆଠମଲ୍ଲିକର ରାଜଉଆସ
ଫଟୋ କ୍ରେଡ଼ିଟ - ୱିକିମିଡିଆ କମନ୍ସ୍/ ଜେ.କେ.ବି. ଏଡିଟ୍‌ଜ୍

ପ୍ରଥିତଯଶା କବି ଶ୍ରୀ କୃଷ୍ଣଚନ୍ଦ୍ର ତ୍ରିପାଠୀ ସେତେବେଳେ କଟକ ଟ୍ରେନିଙ୍ଗ୍ ଇସ୍କୁଲରୁ ଶିକ୍ଷା ସମାପ୍ତ କରି କଟକରେ ହିଁ ଅବସ୍ଥାନ କରୁଥାଆନ୍ତି । ବସା ଥାଏ ବରୁଣେଇ ମେସ୍‌ରେ । ଦୁଇଟି ଇସ୍କୁଲୁ ପଢ଼ୁଆ ଝିଅ - ବେଣୁ ଓ ବୀଣାଙ୍କୁ ଟିଉସନ କରି ଗୁଜୁରାଣ ନିର୍ବାହ କରୁଥାଆନ୍ତି । 

ସେ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଚାକିରି ବାକିରି କିଛି ହୋଇନଥାଏ । ସନ୍ଧ୍ୟାବେଳେ ଘଣ୍ଟାଏ ଲେଖାଏ ପଢ଼ାନ୍ତି । ମାସକୁ ସାତ ଟଙ୍କା ମିଳେ । ସେଇ କେତୋଟି ମାସ ଭିତରେ ପିଲାଏ ଇଂରାଜୀ ଲେଖିବା କହିବା ଟିକକ ଶିଖିଗଲେ । 

ମାତ୍ର କୁଷ୍ଟଁ ବାବୁ ସେତକ ଟଙ୍କାରେ ଦୁଃଖସୁଖରେ, ବଡ଼ ଅଭାବରେ ଚଳୁଥାଆନ୍ତି । ଏପରି ତିନି ମାସ ଟାଣି ନେଲା ପରେ ଆଠମଲ୍ଲିକ ଇସ୍କୁଲୁରେ ସେକେଣ୍ଡ ମାଷ୍ଟର ଭାବରେ ଖଣ୍ଡିଏ ଚାକିରୀ ମିଳେ ତ୍ରିପାଠୀ ଆଜ୍ଞାଙ୍କୁ ।

ଆଠମଲ୍ଲିକ ଇସ୍କୁଲୁର ନାଁ ସେତେବେଳେ ଭିକ୍ଟୋରିଆ ମାଇନର ସ୍କୁଲ୍ । କେଉଁ ଦୂର ଗଡ଼ଜାତରେ । ସେତେବେଳେ ମାଷ୍ଟର ଟ୍ରେନିଙ୍ଗ ପାଇଥିବା ଲୋକଙ୍କ ସଙ୍ଖ୍ୟା କମ । ହେଲେ ଇସ୍କୁଲୁ ସଙ୍ଖ୍ୟା ତହୁଁ ଆହୁରି କମ । ତେଣୁ ତ୍ରିପାଠୀ ଆଜ୍ଞା ମନ ସ୍ଥିର କଲେ ଗଡ଼ଜାତରେ ଯାଇ ମାଷ୍ଟ୍ର ପାଇଟି କରିବା ପାଇଁ । 

ଆଠମଲ୍ଲିକ ଇସ୍କୁଲୁର ପ୍ରଧାନ ଶିକ୍ଷକ ସେତେବେଳେ ଥିଲେ ଶ୍ରୀଯୁକ୍ତ ହର୍ଯ୍ୟଷ କୁମାର ଦାସ । ଓଳସିଂହ ଉଚ୍ଚ ବିଦ୍ୟାଳୟରେ କୃଷ୍ଣଚନ୍ଦ୍ର ବାବୁ ପାଠ ପଢ଼ୁଥିବା ବେଳେ ଦାସେ ଆଜ୍ଞା ତାଙ୍କର ଶିକ୍ଷକ ଥିଲେ । ଉତ୍ତମ ଅଧ୍ୟାପକ । ସାହେବୀ ଆଦବକାଇଦା । ଆଠମଲ୍ଲିକ ମାଇନର ସ୍କୁଲ୍‌ରେ ୧୯୩୩ ମସିହା ଅକ୍ଟୋବର ସାତ ତାରିଖରେ ଯୋଗ ଦେବା ପାଇଁ ଡ଼ାକରା ଆସିଥିଲା ।

ତ୍ରିପାଠୀ ଆଜ୍ଞା ପ୍ରଥମେ ଗାଁରୁ ଆସିଲେ କଟକ । କଟକରେ ଦରକାରୀ ଲୁଗାପଟା, ଟ୍ରଙ୍କ ଓ ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ଆସବାସ ପତ୍ର ଇତ୍ୟାଦି କିଣାଗଲା । ତାହା ପରେ ତା’ ଆରଦିନ ତାଳଚେର ପାଇଁ ଉଦ୍ଧିଷ୍ଟ ରେଳଗାଡ଼ିରେ ବସି ମେରାମଣ୍ଡଳି ଇଷ୍ଟେସନ । 

ମେରାମଣ୍ଡଳିରେ ପହଞ୍ଚିଲେ ଦିନ ଦଶଟାରେ । ମେରାମଣ୍ଡଳିରୁ ସମ୍ବଲପୁର ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ସେତେବେଳେ ମିଶ୍ର କୁମ୍ପାନିର ବସ ଖଣ୍ଡିଏ ଚାଲୁଥିଲା । ସେଥିରେ ଯାତ୍ରା ହେଲା ଅନୁଗୁଳ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତେ । ସେଠାରେ ଗୋଟିଏ ହୋଟେଲରେ ଜଳପାନ କିଛି ହେଲା । 

ତାହାପରେ ସମ୍ବଲପୁର ଯାଉଥିବା ଆଉ ଗୋଟିଏ ମଟରରେ ବସି ବାବୁ ପହଞ୍ଚିଲେ ଆଠମଲ୍ଲିକ ରାଜ୍ୟର ହଣ୍ଡପା ବୋଲି ଗୋଟିଏ ଜେଗାରେ । ଜେଗା ବୋଇଲେ ନିରୁତା ଗାଁ ଖଣ୍ଡିଏ । 

ଲୋକଙ୍କର ଘରଗୁଡ଼ିକ ପ୍ରାୟ ନୁଆଁଣିଆ ଚାଳଘର । ହେଲେ ସବୁ ଭାରୀ ସଫାସୁତୁରା । ଗୋବରରେ ଲିପା ପୋଛା ହୋଇ ନିର୍ମଳ । ହଣ୍ଡପା ରାସ୍ତାରେ ଚାରି ଆଡ଼େ ଅଗନାଅଗନି ବନସ୍ତ । ଗୁଣ୍ଠୁଣି ହାତୀ ଭଳିଆ କାଉନ୍ଦିଆ ପାହାଡ଼ ମାଳକୁମାଳ ।

ହଣ୍ଡପାରେ ଥାଏ ଡ଼ାକ୍ତରଖାନା ଗୋଟିଏ । ହର୍ଯ୍ୟଷ ବାବୁଙ୍କର ନିର୍ଦ୍ଦେଶ ଅନୁସାରେ ତ୍ରିପାଠୀଏ ପହଞ୍ଚିଲେ ହଣ୍ଡପା ଡ଼ାକ୍ତରଖାନାର ଡ଼ାକ୍ତରଙ୍କ ପାଖରେ । 

ସେଠି ଅବସ୍ଥାପିତ ବୁଢ଼ା ଡ଼ାକ୍ତର ଜଣକ କୁଷ୍ଟଁ ବାବୁଙ୍କୁ ଭାରି ଆରେଇଲେ । ରହିବାକୁ ଓ ଶୋଇବାକୁ ଡ଼ାକ୍ତରଖାନାରେ ଜେଗା ଦେଲେ । ତାହା ସହ ରାତିକୁ ଖାଇବାକୁ ପରସିଲେ ସରୁ ଚାଉଳର ଭାତ, ଖଟାମିଠା ଦେଇ ରନ୍ଧା ହୋଇଥିବା ଦେଶୀ ହରଡ଼ଡ଼ାଲି ଓ ମୁସୁମୁସୁ ଚିଙ୍ଗୁଡ଼ି ଭଜା । 

ତାହାପର ଦିନ ସକାଳ ହେଲା । ହଣ୍ଡପାର କିଛି ପିଲା ଆଠମଲ୍ଲିକର ଇସ୍କୁଲରେ ପାଠ ପଢ଼ନ୍ତି । ତ୍ରିପାଠୀ ବାବୁ ଯେ ସେକେଣ୍ଡେ ମାଷ୍ଟର ହୋଇ ସେଠାକୁ ଯାଉଛନ୍ତି ସେ ଖବର ପାଇ କିଛି ପିଲାଙ୍କର ବାପାମାନେ ମାଷ୍ଟ୍ରଙ୍କୁ ଦେଖା କରିବାକୁ ଆସିଲେ । ସେମାନେ ଶିକ୍ଷକଙ୍କ ପାଇଁ ଭାରୁଆ ଗୋଟିଏ ଠିଇକି କଲେ । ଗନ୍ତବ୍ୟ ସ୍ଥାନ - ଠାକୁରଗଡ଼ ବୋଲି ଗୋଟିଏ ଜେଗା ।

ରାସ୍ତାଟି ଗୋହିରିଆ । ନିରୁତା ଜଙ୍ଗଲିଆ ନୁହେଁ । ଠାଆକୁଠାଆ ସୋରିଷର ବିଲ । ତାହା ପରେ କିଛି ଘଞ୍ଚ ଜଙ୍ଗଲ ଓ ପୁଣି କିଛି ମେଲା । ଓ ପୁଣି ସୋରିଷର ବିଲ । ଓ ହାତଗଣତି କେଇଟି ଘରକୁ ମିଶେଇ ସାହିଟିଏ । 

ବାଟରେ ଅଁଳା ଗଛରେ କୋଳି ନାଛି ହୋଇଥାଏ ଅଶିଣମାସର ଆକାଶରେ ତରା ପରି । ଭାରୁଆ ଜଣଙ୍କ ଚୁପଚାପ ଲୋକ । ନ ପଚାରିଲେ କିଛି କଥାବାର୍ତ୍ତା ନାହିଁ । 

ଅନ୍ଧାର ମାଡ଼ି ଆସୁଥାଏ । ଠାକୁରଗଡ଼ ଥାଏ କିଛି ଦୂରରେ । ଜଙ୍ଗଲିଆ ରାସ୍ତାରେ ସନ୍ଧ୍ୟା ପରେ ଯିବା ପାଇଁ ତ୍ରିପାଠୀ ବାବୁଙ୍କର ମନ ଡ଼ାକିଲା ନାହିଁ । ଭାରୁଆଙ୍କୁ ବିଦାକରି ବିଲେଇନାଳି ବୋଲି ଗୋଟିଏ ଗାଁରେ ରାତ୍ରିଯାପନ କରିବା ପାଇଁ ନିଷ୍ପତ୍ତି ନେଲେ ।

ବିଲେଇନାଳିର ପ୍ରଧାନ ଆଜ୍ଞାଙ୍କର ପରିଚୟ ପାଇ ଆଦରରେ ନିଜ ଘରକୁ ଡାକି ନେଲେ । ମାଷ୍ଟ୍ର ଆଜ୍ଞା, ପୁଣି ଅତିଥି ବ୍ରାହ୍ମଣ, ଗାଁରେ ବିଜେ କରିଛନ୍ତି ଶୁଣି ଝାଞ୍ଜ ଖୋଳ ଇତ୍ୟାଦି ବଜାଇ ଅଭ୍ୟାଗତଙ୍କ ପାଇଁ ସଙ୍କୀର୍ତ୍ତନ ମଧ୍ୟ ପରିବେଷଣ କରାଗଲା । 

ଗୋଟିଏ ମଧ୍ୟବୟସ୍କା ଭଦ୍ରମହିଳା ଆଣି ଚାଉଳ, ଡାଲି, କାଠ, ଆଚାର ଇତ୍ୟାଦି ଆଜ୍ଞାଙ୍କ ରହିବା ଘରେ ଯୋଗାଇଦେଲେ । ବ୍ରାହ୍ମଣ ଗୋସେଇଁ ତ ଆଉ ଅଜାତି ହାତ ରନ୍ଧା ଖାଇବେ ନାହିଁ । 

କିନ୍ତୁ ଏ ବ୍ରାହ୍ମଣଙ୍କ ହାତରେ ଯେ ଆକ୍ଷରିକ ଭାବରେ ଖଡ଼ା ସିଝେ ନାହିଁ, ମହିଳାଜଣଙ୍କ ବା କାହୁଁ ଜାଣିବେ । ସେ ଅନୁରୋଧ ରକ୍ଷାକରି ଆଟିକାଟି ବସେଇ ଦେଲେ । ପରିବା ମଧ୍ୟ କାଟିଦେଲେ । ମାତ୍ର ତାହା ପରେ ଏହି ସାମାନ୍ୟ ରୋଷେଇ ଟିକକ କରିବାପାଇଁ ତ୍ରିପାଠୀଙ୍କୁ ଲାଗିଗଲା ଘଣ୍ଟାକରୁ ଉପରେ । 

ଶେଷକୁ ରାନ୍ଧିଲେ ଚାଉଳିଆ ଭାତ ଓ ଦରସିଝା ଡ଼ାଲି । ଦରଖିଆ ହୋଇ ବ୍ରାହ୍ମଣ ଗୋସେଇଁ ଉଠିଲେ । ଅର୍ଦ୍ଧଭୁକ୍ତ ହୋଇ ମହିଳା ଜଣଙ୍କଠାରୁ ନିଜର ରନ୍ଧନ ଅପଟୁତା ପାଇଁ କିଛି ମଧୁୁର ଗଞ୍ଜଣା ମଧ୍ୟ ଶୁଣିଲେ ।

ଅକ୍ଟୋବର ମାସ ଆରମ୍ଭରେ ମଧ୍ୟ ସେତେବେଳେ ସେଠାରେ ବହୁତ ଶୀତ । କୁଙ୍କୁରିକାଙ୍କୁରି ହୋଇ ଶୋଇବାକୁ ଚେଷ୍ଟାକରି ବିଫଳ ହୋଇ ଶେଷକୁ ପଦାକୁ ଆସି ଦେଖିଲେ ଲୋକେ ନିଆଁ ପୋଉଁଛନ୍ତି । ଘଡ଼ିକାଳକ ନିଆଁ ପୋଇଁ ଟିକିଏ ସାଷ୍ଟାମ ହୋଇ ଶେଷକୁ ଶୋଇବାକୁ ଗଲେ । 

ସକାଳୁ ଉଠି ବିଲୁଆନାଳିର ଜଣେ ଭାରୁଆ ସହ ଗସ୍ତ ଆରମ୍ଭ ହେଲା ଠାକୁରଗଡ଼କୁ । ବାଟରେ କେତେ ଯେ ବିଲମାଳ, କେତେ ଯେ ଜଙ୍ଗଲ, ତାହାର ଇୟତ୍ତା ନାହିଁ । 

ଅନେକ ବାଟ ଏପରି ଚାଲିଲା ପରେ ଦିଶିଲା ଗୋଟିଏ ନାଲିମାଟିର ସଡ଼କ ଯାହା ପଡ଼ିଥିଲା ଠାକୁରଗଡ଼କୁ । ସେହି ରାସ୍ତାର ଦର୍ଶନ ଅପୂର୍ବ ହର୍ଷ ଆଣିଦେଲା କୁଷ୍ଟଁ ବାବୁଙ୍କ ମନରେ - ଗନ୍ତବ୍ୟସ୍ଥଳ ନିକଟ ହୋଇ ଆସିଲାଣି ବୋଲି । 

ରାସ୍ତା ଦୁଇକଡ଼ରେ ଆକାଶକୁ ଖେଞ୍ଚୁଥିବା ଡେଙ୍ଗା ପଞ୍ଚାଧାର ପରବତ । ପଞ୍ଚାଧାରକୁ ଲାଗିକରି ତାହାରି ତଳେ, ରାସ୍ତା ପାଖରେ ଠାକୁରଗଡ଼ ଗାଁ । ସେଠି ଠିଆହୋଇଥାଏ ରଜାଘର ହାତୀ, ରଜାଘର କର୍ମଚାରୀ ତ୍ରିପାଠୀ ବାବୁଙ୍କର ଅପେକ୍ଷାରେ କାଲିଠୁଁ ।

ଠାକୁରଗଡ଼ ଥାନାଠାରେ କିଛି ପୋଲିସ କର୍ମଚାରୀ ଅପେକ୍ଷା କରିଥାଆନ୍ତି ତା'ଙ୍କୁ । ସେମାନେ ପରିଚୟ ପାଇ ଗାଧୋଇବାର ବ୍ୟବସ୍ଥା କରିଦେଲେ । ଚାହା ଜଳଖିଆର ବ୍ୟବସ୍ଥା ମଧ୍ୟ ହୋଇଥିଲା । 

ତ୍ରିପାଠୀବାବୁ ସେତେବେଳେ ଚାହା ଖାଉନଥାନ୍ତି । କିଛି ସାମାନ୍ୟ ଜଳଖିଆ ପରେ ଆଠମଲ୍ଲିକ ଉଦେ୍ଧଶ୍ୟରେ ହାତୀ ପିଠିରେ ବସି ଯାତ୍ରା ଦିନ ଦୁଇଟାବେଳେ ଆରମ୍ଭ ହେଲା । 

ସେଠୁ ଆଠମଲ୍ଲିକକୁ ବାଟ ପାଖାପାଖି ଚଉଦ ମାଇଲି । ମଝିରେ ପଞ୍ଚାଧାର ପାହାଡ଼ । ଚାରିପଟେ ଜଙ୍ଗଲ । କେଉଁଠି କେଉଁଠି ଗଭୀର ଖାଇ । ରାସ୍ତା ଚାରିପାଖେ ପ୍ରକୃତିର ଲୀଳାକ୍ଷେତ୍ର - ବିଲ, ଜଙ୍ଗଲି ଝରଣା, ଊନବିଂଶ ଶତାବ୍ଦୀର ଇଉରୋପୀୟ ଲ୍ୟାଣ୍ଡସ୍କେପ୍ କଳାକାର ଆଙ୍କି ଦେଇଥିବା ଭଳି ଛୋଟ ଛୋଟ ପଲ୍ଲୀଗାଁ । 

କେତେବେଳେ ଆଠମଲ୍ଲିକରେ ହାତୀ ପହଞ୍ଚିଗଲାଣି ବୋଲି କବିଙ୍କୁ ଆଉ ଜଣା ନାହିଁ । ପ୍ରକୃତିରାଣୀର ମାୟାରେ ସେ ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ଭାବରେ ଆତ୍ମବିସ୍ମୃତ । 

ହାତୀଆଳ "ହେଇ ଗଡ଼ ଦିଶିଲାଣି" ବୋଲି ଡ଼ାକଦେବାରୁ ସ୍ୱପ୍ନ ଭାଙ୍ଗିଗଲା କବିଙ୍କର । ଠିକ୍ ପାଞ୍ଚଟାବେଳେ ଯାଇ ହାତୀ ପହଞ୍ଚିଲା ହର୍ଯ୍ୟଷ ବାବୁଙ୍କ ଦୁଆର ଆଗରେ । ଆଠମଲ୍ଲିକ ଗଡ଼ରେ ।

ଟୀକା: ଲେଖାଟି ପାଇଁ ଉପାଦାନ କବି କୃଷ୍ଣଚନ୍ଦ୍ର ତ୍ରିପାଠୀଙ୍କର ଆତ୍ମଜୀବନୀ ‘ନିରବଧି ନିରବ’ରୁ ନିଆଯାଇଛି । ଲେଖକ ଦ୍ୱାରା ବହିଟିର ବ୍ୟବହୃତ ସଂସ୍କରଣଟି ୨୦୧୩ ମସିହାରେ ଖୋର୍ଦ୍ଧା ଜିଲ୍ଲାର ବାଲୁଗାଁସ୍ଥ ପ୍ରକାଶକ ‘ସମନ୍ୱୟ’ଙ୍କ ଦ୍ୱାରା ପ୍ରକାଶିତ । ଏହି ଆଲେଖଟି ପ୍ରଥମେ ପାକ୍ଷିକ ପତ୍ରିକା 'ସମଦୃଷ୍ଟି'ରେ ଛପିଥିଲା ।

Magician

Ramakanta Samantaray

Translated by Sailen Routray

Photo credit - A. R. Vasavi

Anything might happen today.

A butterfly may come and sit

on the flower drawn by me.

The golden oriole written

on my poetry notebook

may flap its wings

and fly to the mango tree in the backyard.

I am going

to fall asleep while staying awake.

There is a fly in the tea cup.

A mosquito on the left cheek.

Now intoxicated and groggy 

I sit cross legged

in your dream.

After opening a door

there is another one.

There is darkness on the other side.

A painted shawl

of all the stars of the night.

Listen,

I am that familiar magician of yours

in the closed room without any walls.

In my fist right now

I hold a fistful of dry wind.

See!

How, here, that wind

turns alive.

Note: The Odia original of this translated poem is sourced from the poetry collection 'Asaranti rekhachitra', published in 2022 by Bhubaneswar-based publication house Barsha Publication. The poet Ramakanta Samantaray, born in 1972, has studied painting at the Bibhuti Kanungo College of Art and Craft (Bhubaneswar), and Odia Literature and Language at the Utkal University (Bhubaneswar). His doctoral work was a meditation on contemporary theatre in Odia. With this combination of literature, language, and the visual arts, he has been constantly working to create hybrid narratives. Apart from being a painter, he has also published fifteen books, including collections of poems and short stories, and novels. He has written and published articles on art, artists, and monographs in Odia. He presently lives and works in Bhubaneswar. 

ପୁଷ୍ପ ବର୍ଗ ୧୨

ପାଲି 'ଧର୍ମପଦ'ର ଓଡ଼ିଆ ପଦ୍ୟାନୁବାଦ

ଅନୁବାଦକ - ଶୈଲେନ ରାଉତରାୟ

ଫଟୋ କ୍ରେଡ଼ିଟ୍ - ୱିକିମିଡିଆ କମନ୍ସ୍

ଓଡ଼ିଆ ପଦ୍ୟାନୁବାଦ

ଚନ୍ଦନ, ଟଗର, ଯୁଇ ଆଦି ଯେ କୁସୁମ

ଶୀଳର ବାସ ଅଟଇ ତା ଠାରୁ ଉତ୍ତମ ।୧୨।

ମୂଳ ପାଲି ପଦ

ଚନ୍ଦନଂ ତଗରଂ  ବାପି ଉପ୍ପଳଂ ଅଥ ବସ୍ସିକୀ ।

ଏତେସଂ ଗନ୍ଧଜାତାନଂ ସାଳଗନ୍ଧୋ ଅନୁତ୍ତରୋ ।୧୨।

ଅନୁବାଦକୀୟ ଟୀକା: ଏହି ଅଧମ ଅନୁବାଦକକୁ ପାଲି ଜଣା ନାହିଁ । ଏଣୁ ଏହି ପଦ୍ୟାନୁବାଦଟି ପାଇଁ ତାହାର ମୂଳ ସହାୟ ହେଲା  ପ୍ରଫେସର ପ୍ରହ୍ଲାଦ ପ୍ରଧାନଙ୍କ ଦ୍ୱାରା ସମ୍ପାଦିତ 'ପାଲି ଧର୍ମପଦ' ଗ୍ରନ୍ଥଟି, ଯେଉଁଥିରେ ସେ ସଂସ୍କୃତ ରୂପାନ୍ତର ସହ ଓଡ଼ିଆ ଗଦ୍ୟାନୁବାଦ କରିଯାଇଛନ୍ତି । ଗ୍ରନ୍ଥଟିର ପ୍ରଥମ ସଂସ୍କରଣ ୧୯୭୮ ମସିହାରେ ପ୍ରକାଶିତ । କିନ୍ତୁ ଏହି ଅନୁବାଦକ ୧୯୯୪ ମସିହାରେ କଟକସ୍ଥ ପ୍ରକାଶନ ସଂସ୍ଥା ଫ୍ରେଣ୍ଡ୍‌ସ୍‌ ପବ୍ଲିଶର୍ସ ଛାପିଥିବା ଦ୍ୱିତୀୟ ସଂସ୍କରଣଟି ବ୍ୟବହାର କରିଛି । ଏହା ଛଡ଼ା ଏହି ପଦ୍ୟାନୁବାଦ କରିବା ପାଇଁ 'ଦି ସେକ୍ରେଡ଼୍ ବୁକ୍ସ୍ ଅଫ୍ ଦି ଇଷ୍ଟ୍' ସିରିଜ୍‌ରେ ମାକ୍ସ୍ ମ୍ୟୁଲର୍‌ଙ୍କ ଦ୍ୱାରା ସମ୍ପାଦିତ 'ଦି ଧମ୍ମପଦ' ଇଂରାଜି ଗ୍ରନ୍ଥଟିର ୨୦୧୩ ମସିହାରେ ରୁଟ୍‌ଲେଜ୍ ଛାପିଥିବା ସଂସ୍କରଣଟିର ମଧ୍ୟ ବ୍ୟବହାର କରାଯାଇଛି ।

What is Odia literature?

Sailen Routray

The Big Book of Odia Literature is indeed big, at 672 pages, in addition to 50 pages of front matter that includes a 32-page-long editor’s note. The volume has selections of bhasha literature from the sociolinguistic region of Odisha produced across seven centuries, from the 14th to the 21st. It covers four literary forms: poetry, play, short story, and essay.

There are 2 plays (one from the 19th century and the other from the 20th), 30 short stories, and 23 essays, all translated from Odia to English. The poetry section has English translations of 44 Odia poetical works by 43 poets. Additionally, there are 38 poems from the following languages: Sambalpuri-Kosali, Sanskrit, “Sandha” (sic), Santali, Kui, Oraon, Mundari, Kisan, Kharia/Khadia, Sadri, Kondh, Paraja, and English.

Such a selection gives rise to the obvious question: What is Odia literature? Is it literature written in the Odia language? Or is it literature produced in the administrative unit of the Indian State called Odisha? Or is it literature from regions that historically have had some percentage of Odia-speaking peoples?

This is a knotty question that can have multiple answers, each as valid as the other. But all the answers must share the quality of consistency in terms of how Odianess is defined and, based on this definition, the criteria for selection of the languages, literary forms and texts. Does the current volume satisfy this criterion? Let us examine.

The assumption behind the selection of texts in The Big Book of Odia Literature seems to be that all people within the geographical boundaries of the Odia nation (now squarely identified with the State of Odisha) are Odia, irrespective of whether they are Odia-speaking or not. This criterion, however, is not made explicit in the editor’s note.

And, so, one wonders: Why are Bengali and Telugu literatures excluded from the volume? The speakers of these two languages are significant linguistic minorities in the State. It is also not clear why from languages such as Santali and Sanskrit, only poetry makes the cut; other forms of literature have also been produced in these languages in the region of Odisha.

The short story and essay are modern literary forms in Odia literature. These two, selections of which are primarily from the 20th century, take up more than 60 per cent of the pages. Similarly, more than 60 per cent of the poems from the Odia language included here are from the 20th and 21st centuries. 

The rest of the five centuries of continuous and fecund literary production has been squeezed into a relatively smaller space. The few translations of premodern bhakti poetry that have been included are of one particular kind: devotional songs from the sagun bhakti tradition (involving worship of deities with attributes and forms, such as Vishnu, Rama, and Krishna). 

There is another important tradition of devotional songs in Odia: the gyana-bhakti parampara (literally, knowledge-devotion tradition), where the focus is on gaining personal knowledge of the deity through yogic sadhana (practice). Not a single song/poem from this premodern tradition is selected. 

Also excluded are important poetic forms from the premodern literary canon, such as the Chautisa (a popular poetic/performative form in which each line/stanza starts with a consonant of the Odia alphabet and has themes ranging from eroticism to bhakti and spiritual instruction) and the Koili (an ancient form of song in which the poet purportedly addresses the koili, or cuckoo).

The Big Book is not big enough to include many important modern literary forms in Odia, including the autobiography, biography, and travelogue. The editor’s note does not explain why these forms, which have become increasingly popular over time, do not find a place in the book. Such choices made in an anthology are, of course, the editor’s prerogative. But in the absence of any explanation of rationale from the editor, readers are left baffled.

The quality of the translations is uneven. There are no editor’s notes explaining whether the translations were commissioned afresh for this volume or whether they are from pre-existing works. Many of the translations are evidently old. For example, the inspired translation by Jayanta Mahapatra and Madhusudan Pati of a section of Gangadhar Meher’s poem “Tapaswini” is an old one. Identifying the pre-existing translations and providing details of the publications they appeared in would have pointed readers to these texts and acted as an introduction to Odia literature in English translation.

Even with all these caveats, an anthology like this deserves to be widely circulated and read. If it starts a conversation about the translation of Odia literature in English or what counts as Odia literature, that would be a welcome diversion from the stale debates around linguistic asmita (pride). Hopefully, the volume will also lead to renewed interventions in criticism and translation of literary forms beyond the essay, the short story, poetry, and drama.

Note: This review was first published in the magazine Frontline on November 15, 2024. 

ବଉଦ ଯାତ୍ରା

ଶୈଲେନ ରାଉତରାୟ

୧୯୦୯ରେ ପ୍ରକାଶିତ ବ୍ରିଟିଶ ସାମ୍ରାଜ୍ୟର ଗ୍ୟାଜେଟିଅର୍‌ର ମାନଚିତ୍ର
ଫଟୋ କ୍ରେଡ଼ିଟ୍ - ୱିକିମିଡିଆ କମନ୍ସ୍

ଉଣେଇଶିଶହ ତେତିଶି ମସିହାର ଅକ୍ଟୋବର ମାସରେ ଅସ୍ଥାୟୀ ଦ୍ୱିତୀୟ ଶିକ୍ଷକ ଭାବରେ କବି କୃଷ୍ଣଚନ୍ଦ୍ର ତ୍ରିପାଠୀ ଯୋଗ ଦେଇଥିଲେ ଆଠମଲ୍ଲିକ ଗଡ଼ଜାତ ରାଜ୍ୟର ଭିକ୍ଟୋରିଆ ମାଇନର ଇସ୍କୁଲୁରେ । ବିଶ୍ୱସାରା ନିର୍ଘାତ ତିରୋଟ ଅବସ୍ଥା । ଚାକିରିବାକିରିର ଘୋର ଅଭାବ । ବିଦ୍ୟାଳୟଟିରେ ପ୍ରଧାନ ଶିକ୍ଷକ କାମରେ ଆସି ଯୋଗ ଦେଲେ । କୃଷ୍ଣଚନ୍ଦ୍ରଙ୍କର ପ୍ରାକ୍ତନ ଶିକ୍ଷକ ହର୍ଯ୍ୟଷ ବାବୁ ନିଜର ପ୍ରିୟ ଛାତ୍ରଟିକୁ ଆଠମଲ୍ଲିକ ରାଇଜର ହଣ୍ଡପା ବିଦ୍ୟାଳୟରେ ହିଁ ଥଇଥାନ କରିବା ପାଇଁ ଚେଷ୍ଟା ଚଲାଇଥାଆନ୍ତି  । 

ଏହା ଭିତରେ କୁଷ୍ଟଁ ବାବୁ ବଉଦ ଗଡ଼ଜାତର ଉଚ୍ଚ ବିଦ୍ୟାଳୟର ଓଡ଼ିଆ ଶିକ୍ଷକ ପଦଟି ପାଇଁ ଆବେଦନ ମଧ୍ୟ କରିଥାଆନ୍ତି । ସେଠୁ ନିଯୁକ୍ତି ପତ୍ରିଟିଏ ପାଇଁ ତ୍ରିପାଠୀଏ ବଉଦ ଯିବାପାଇଁ ମନସ୍ତ କଲେ ରାଜପାଇଟି କରିବାପାଇଁ ।

ଏହା ଶୁଣି ହର୍ଯ୍ୟଷ ବାବୁ ଖୁସି ହେଲେ । ମାତ୍ର ତାଙ୍କୁ ଚିନ୍ତା ଘାରିଲା ତାଙ୍କର ପ୍ରିୟ ଶିଷ୍ୟଟି ବଉଦ ଯିବେ କିପରି । ପ୍ରଥମେ ଆଠମଲ୍ଲିକଠାରୁ ମାଧପୁର ରାସ୍ତାରେ କିଆକଟା । ଆଠମଲ୍ଲିକ ଓ ବଉଦର ଦୋସିମାଳିରେ ମହାନଦୀ କୂଳରେ କିଆକଟା ଆଠମଲ୍ଲିକର ଗୋଟାଏ ଚଉକି । 

ମହାନଦୀ ପାର ହେଲେ ଯାଇଁ ବଉଦ । ରାସ୍ତା ଜଙ୍ଗଲିଆ । ଜନ୍ତୁଜୁନ୍ତାରେ ଭରତି । ସେ ତେଣୁକରି ଆଦେଶ ଦେଲେ ରାଜାଙ୍କୁ କହି ହାତୀର ବନେ୍ଦାବସ୍ତ କରିବାପାଇଁ । 

ଆଠମଲ୍ଲିକର ସେବେକାର ରଜା କିଶୋରଚନ୍ଦ୍ର ଦେଓ ଉତ୍ତମ ବକ୍ତା, ସୁସାହିତ୍ୟିକ ଓ କ୍ୟାରମ୍ ପ୍ରେମୀ; ଦିଲଦାର୍ ମଧ୍ୟ । କ୍ୟାରମ୍ ଖେଳରେ ରଜା ଜିତିଥିବା ବେଳେ (ବନ୍ଧୁମାନଙ୍କର ପରାମର୍ଶ ଅନୁସାରେ) ତାଙ୍କୁ କବି ବଢ଼ାଇଦେଲେ ଦରଖାସ୍ତ ଖଣ୍ଡିଏ ବଉଦ ଗସ୍ତ ପାଇଁ ହାତୀଟିଏର ବନ୍ଦୋବସ୍ତ ନିମନ୍ତେ । ରାଜା ହସି ହସି ଲେଖିଦେଲେ ଯେ, ‘ପ୍ଲିଜ୍ ଆରେଞ୍ଚ୍ ଆନ୍ ଏଲିଫ୍ୟାଣ୍ଟ୍ ଫର୍ ଦିସ୍ ଏପ୍ଲିକେଣ୍ଟ୍ ପଜିଟିୱଲି ଟୁମରୋ’ ।

ରାଜ-ଆଦେଶ ଅନୁସାରେ ହସ୍ତୀ ଆବେଦକଙ୍କ ଦୁଆରେ ଆସି ତାହା ପରଦିନ ଦଣ୍ଡାୟମାନ ହେଲା । ଉଣେଇଶିଶହ ଚଉତିରିଶି ମସିହାର ଜାନୁଆରୀ ମାସର ପ୍ରଥମ ସପ୍ତାହରେ ହାତୀ ଉପରେ ଉପବେଶନ କରି, ଆଠମଲ୍ଲିକ ରାଜା ଓ ରାଇଜ, ଗୁରୁ ହର୍ଯ୍ୟଷ ବାବୁ ତଥା ଭିକ୍ଟୋରିଆ ଇସ୍କୁଲୁର ମାୟା ଛାଡ଼ି ବାବୁ ତ୍ରିପାଠୀଏ ଚାଲିଲେ ବଉଦ ଅଭିମୁଖେ । 

ସେତେବେଳେ ବଉଦ ରାଜା ଆଦେଶ କରିଥାଆନ୍ତି ଯେ ସବୁ ତିରିଶି ଟଙ୍କା ବା ତଦୁର୍ଦ୍ଧ ମାସିକିଆ ଦରମା ପାଉଥିବା ରାଜ କର୍ମଚାରୀ ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ସାହେବୀ ଆଦବ କାଇଦାରେ ପୂରା ପ୍ୟାଣ୍ଟ୍, କୋଟ୍, ଟାଇ ଇତ୍ୟାଦି ନ ପିନ୍ଧି କର୍ମକ୍ଷେତ୍ରକୁ ଓହ୍ଲାଇପାରିବେ ନାହିଁ । 

ତେଣୁ ବିଶେଷ ବରାଦରେ ତିଆରି ହୋଇଥିବା (ଗୁରୁ ଦାସେଙ୍କ ଦରଜୀ ତିଆରି କରିଥିବା) କୋଟ୍ ଓ ପ୍ୟାଣ୍ଟ୍ ଓ ଗୁରୁଙ୍କର ନିଜର ଅଙ୍ଗଲାଗି ଟାଇ ପିନ୍ଧି, ସାଇବ ବନି, ହାତୀ ଚଢ଼ି, ସକାଳୁ ସକାଳୁ ଯାତ୍ରା ଆରମ୍ଭ ହେଲା ।

ଆଠମଲ୍ଲିକଠାରୁ କିଆକଟା ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ସେତେବେଳେ ଉଚ୍ଚ ସଡ଼କଟିଏ ଲହରେଇ ହେଇ ବହିଯାଇଥାଏ ଜଙ୍ଗଲ ଓ କ୍ଷେତ୍ର ମଧ୍ୟ ଦେଇ । ଲୋକମାନେ ହାତୀଚଢ଼ା, ସାଇବ-ପୋଷାକ ପିନ୍ଧା ଲୋକଜଣଙ୍କୁ ଦେଖି ନମସ୍କାର ମଧ୍ୟ କରୁଥାଆନ୍ତି । 

ଅନେକ ଜେଗାରେ ରାସ୍ତା କଡରେ ଆଖୁ ଖେତ । ଆଖୁ ଅମଳର ବେଳ । କାଫି ଖଣ୍ଡେ ବାଟ ଗଲା ପରେ, ମାହୁନ୍ତ ହାତୀକୁ ଘଡ଼ିଏ କରି ତାଜା ଆଖୁ ଦୋରୁଅ ଢ଼ାଳେ ଆଣି ପିଇବାକୁ ଦେଲା । ସକାଳୁ କଅଣ ଖାଇଥିଲେ ନଥିଲେ, ଦୋରୁଅ ଢାଳକ ପିଇ ତ୍ରିପାଠୀ ବାବୁଙ୍କ ପିଣ୍ଡରେ ହଁସା ପଶିଲା ।

ଆଉ କିଛି ବାଟ ଗଲା ପରେ ଦୂରରୁ ଦିଶିଲା କିଆକଟା ଥାନାର ସଫେଦ୍ ଇମାରତ୍ ଖଣ୍ଡିକ । ସେତେବେଳକୁ ସନ୍ଧ୍ୟା ହେଲାଣି । ସୂର୍ଯ୍ୟ ଦିଗବଳୟ ତଳେ ଡେଇଁ ପଡ଼ି ଆତ୍ମହତ୍ୟା କରିବାକୁ ଉଦ୍ୟତ । 

ଡେବିରି ହାତ ପଟେ ବୁଡ଼ିଯାଉଥିବା ସୁରୁଜର ଆଲୁଅରେ ରୁପା ଭଳି ଚକଚକ କରୁଥିବା ମହାନଦୀର ବାଲୁକାଶଯ୍ୟା । ତାହାଠାରୁ ଟିକିଏ ଦୂରରେ ଅସ୍ତାଚଳଗାମୀ ଦିବାକରର ଆଲୋକରେ ଦାହମାନ ମହାନଦୀର ଘନନୀଳ ଜଳାରାଶି । କିଛି ସମୟ ଏହି ଦୃଶ୍ୟ ଦେଖିସାରିଲା ପରେ ମାହୁନ୍ତ ନଦୀରେ ହାତୀ ପଶାଇଦେଲେ, ପ୍ରବାହ ସେପଟେ ବଉଦ ରାଇଜରେ ନେଇ କବିଙ୍କୁ ପହଞ୍ଚାଇ ଦେଲା ।

ନଈଠାରୁ ଡାକେ ବାଟରେ ଗୋଟିଏ ଡାକବଙ୍ଗଳା । ସେଠି ସେତେବେଳେ ରହୁଥାଆନ୍ତି ରାଜାଙ୍କର ଯନ୍ତ୍ରୀ ବାସୁଦେବ ମହାନ୍ତି । ଗୁରୁ ହର୍ଯ୍ୟଷ ବାବୁ ତାଙ୍କୁ ଚିଠି ଲେଖି ଯଥାଯୋଗ୍ୟ ବ୍ୟବସ୍ଥା କରିବାପାଇଁ ଅନୁରୋଧ କରିଥାଆନ୍ତି । 

ସେଠି ପହଞ୍ଚିଲା ବେଳକୁ ରାତି ପହରେ । ଯନ୍ତ୍ରୀ ଅବସର ବିନୋଦନ କରିବା ପାଇଁ କ୍ଲବ୍‌କୁ ଖେଳିବାପାଇଁ ଯାଇଥାଆନ୍ତି । ଡାକବଙ୍ଗଳାରେ ଥାଆନ୍ତି ଜଣେ ମୃଦୁଭାଷୀ ବଙ୍ଗାଳୀ ଭଦ୍ରବ୍ୟକ୍ତି । 

ମହାନ୍ତି ବାବୁ ନଥିବାର ଜଣାଇ ତାଙ୍କୁ ରାତ୍ରିଭୋଜନ ପାଇଁ ଆମନ୍ତ୍ରଣ ଜଣାଇଲେ । ବ୍ରାହ୍ମଣ ଲୋକ ହୋଇଥିବାରୁ ଅଣ୍ଡା ଚଳେ କି ନାହିଁ ପଚାରିଲେ । ତ୍ରିପାଠୀଏ ହଁ ମାରିବାରୁ ଦୁହେଁ ଖାଇ ବସିଲେ ଭାତ ଓ ଅଣ୍ଡା ତରକାରୀ ।

ତାହାପରେ ଗୋଟିଲ ମିଇଲିବୁଣା ଚାଦର ଘୋଡେ଼ଇ ହୋଇ କବି ଶୋଇବାକୁ ଗଲେ । ହେଲେ ବଉଦ ଭଳି ଗଡ଼ଜାତରେ ମାଘମାସର ବାଘ ଭଳି ଥଣ୍ଡା ମିଇଲିଚାଦରରେ କେଉଁଠି ସମ୍ଭଳା ପଡ଼ିବ । 

ତ୍ରିପାଠୀ ବାବୁ ଚେଇଁ ଶୋଇଥାଆନ୍ତି । ବଙ୍ଗାଳୀବାବୁ ଜଣକ ଗରମ କମ୍ବଳ ଖଣ୍ଡିଏ ଘୋଡେ଼ଇଦେଲେ । ତେବେ ଯାଇଁ ଥଣ୍ଡା ଟିକିଏ ସମ୍ଭଳା ପଡ଼ିଲା । 

ଶୋଉଶୋଉ କୁଷ୍ଟଁବାବୁ ଶୁଣିଲେ ବଙ୍ଗାଳୀ ଭଦ୍ରଲୋକ ଓ ବାସୁବାବୁଙ୍କ ଭିତରେ ସାହିତ୍ୟ ଆଲୋଚନା । ତ୍ରିପାଠୀଏ ‘ସହକାର’ ଇତ୍ୟାଦି ପତ୍ରିକାରେ ଲେଖାଲେଖି କରୁଥିବା କଥାପଡ଼ିଲା । ମହାନ୍ତିଙ୍କ ପ୍ରିୟ କବି ମାୟାଧର ମାନସିଂହ ଓ ତାଙ୍କର କାବ୍ୟକୃତି ବିଷୟରେ ଆଲୋଚନା ହେଉଥାଏ । 

ଏମିତି କବିତାର ଆଲୋଡ଼ନରେ ଦୋହଲି ଦୋହଲି କବି କେତେବେଳେ ଶୋଇପଡ଼ିଛନ୍ତି ଜଣା ନାହିଁ । ଉଠୁଉଠୁ ସକାଳ ସାତ ।

ଟୀକା: ଲେଖାଟି ପାଇଁ ଉପାଦାନ କବି କୃଷ୍ଣଚନ୍ଦ୍ର ତ୍ରିପାଠୀଙ୍କର ଆତ୍ମଜୀବନୀ ‘ନିରବଧି ନିରବ’ରୁ ନିଆଯାଇଛି । ଲେଖକ ଦ୍ୱାରା ବହିଟିର ବ୍ୟବହୃତ ସଂସ୍କରଣଟି ୨୦୧୩ ମସିହାରେ ଖୋର୍ଦ୍ଧା ଜିଲ୍ଲାର ବାଲୁଗାଁସ୍ଥ ପ୍ରକାଶକ ‘ସମନ୍ୱୟ’ଙ୍କ ଦ୍ୱାରା ପ୍ରକାଶିତ । ଏହି ଆଲେଖଟି ପ୍ରଥମେ ପାକ୍ଷିକ ପତ୍ରିକା 'ସମଦୃଷ୍ଟି'ରେ ଛପିଥିଲା ।

This time

Ramakanta Samantaray

Translated by Sailen Routray

Photo crdit - A. R. Vasavi

When you come back this time

I won't be there.

I would have left

to reach that mountain burnt with envy.

Or I would be sitting 

alone

near the river dried up

with the thirst of our greed.

Would you leave from there?

Or would you start looking for me?

I have lost my way

in the dense jungle of faithlessness. 

I have become afraid 

with the storm, wind and lightening 

of your indifference.

An ambush of tigers 

have mauled me up 

and eaten through me,

in my helplessness. 

This time the flowers of the flame of the forest 

across the jungle are becoming a little redder

in anger.    

You would have forgotten me by the evening

after a really good shower.

Then you would leave for Puri in a hurry

in the middle of the night with an old flame

after tearing up the chit of paper

with our home's address. 

Note: The Odia original of this translated poem is sourced from the poetry collection 'Asaranti rekhachitra', published in 2022 by Bhubaneswar-based publication house Barsha Publication. The poet Ramakanta Samantaray, born in 1972, has studied painting at the Bibhuti Kanungo College of Art and Craft (Bhubaneswar), and Odia Literature and Language at the Utkal University (Bhubaneswar). His doctoral work was a meditation on contemporary theatre in Odia. With this combination of literature, language, and the visual arts, he has been constantly working to create hybrid narratives. Apart from being a painter, he has also published fifteen books, including collections of poems and short stories, and novels. He has written and published articles on art, artists, and monographs in Odia. He presently lives and works in Bhubaneswar.