ରାଜେନ୍ଦ୍ରଲାଲ ତଥା ପ୍ରାଚୀନତାର ମାୟା

ଶୈଲେନ ରାଉତରାୟ 

ରାଜେନ୍ଦ୍ରଲାଲ ମିତ୍ର (ୱିକିମିଡିଆ କମନ୍ସ୍)

୧୮୬୮ ମସିହାରେ ଲଣ୍ଡନ ସ୍ଥିତ ରୟାଲ୍ ସୋସାଇଟି ଅଫ୍ ଆର୍ଟ୍ସ୍ ବ୍ରିଟିଶ ସରକାରଙ୍କୁ ଏକ ଅନୁରୋଧ କଲେ । ଅନୁରୋଧଟି ଥିଲା  ପ୍ରାଚୀନ ଭାରତର ସ୍ଥାପତ୍ୟଗୁଡ଼ିକୁ ମୂର୍ତ୍ତିମାନଙ୍କର ପ୍ରତି ଓ ଚିତ୍ର ଦ୍ୱାରା ବିଧିବଦ୍ଧ ଭାବରେ ପଞ୍ଜିକରଣ କରିବା ପାଇଁ । ଏଥି ନିମନ୍ତେ ଯଥେଷ୍ଟ ବ୍ୟୟବରାଦ ତଥା ତହିଁର ସଦୁପଯୋଗ କରିବାକୁ ମଧ୍ୟ ଅନୁରୋଧ କରା ଯାଇ ଥିଲା । ଏହା ଶେଷକୁ ଏକ ବଡ଼ ଆକାରର ପ୍ରକଳ୍ପର ରୂପ ନେଲା । ଏପି ପ୍ରକଳ୍ପର ଅନୁଦାନର ଗୋଟିଏ ଭାଗ ସେ ସମୟର ବଙ୍ଗ ପ୍ରେସିଡେନ୍ସିକୁ ହସ୍ତାନ୍ତର କରି ଦିଆ ଯାଇ ଥିଲା ।

ଏବେର ଓଡ଼ିଶାର କଟକ, ଜଗତସିଂହପୁର, କେନ୍ଦ୍ରାପଡ଼ା, ଯାଜପୁର, ପୁରୀ, ନୂଆଗଡ଼, ଖୋର୍ଦ୍ଧା, ଭଦ୍ରକ ଓ ବାଲେଶ୍ୱର ଆଦି ନଅଟି ଜିଲ୍ଲା ସେବେ ତିନୋଟି ଜିଲ୍ଲାର ରୂପରେ ‘କଟକ ଡିଭିଜନ’ ଭାବରେ ବଙ୍ଗ ପ୍ରେସିଡେନ୍ସିର ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ ଥିଲା । ସେତେବେଳେ ବଙ୍ଗର ସର୍ବେସର୍ବା ଶାସକ ଥିଲେ ଲେଫ୍‌ଟନାଣ୍ଟ୍ ଗଭର୍ଣ୍ଣର, ସାର୍ ଉଇଲିୟମ୍ ଗ୍ରେ । ସେ କାମଟିକୁ କରିବାକୁ ଆରମ୍ଭ କରିବା ପୂର୍ବରୁ ସେହି ସମୟରେ ପ୍ରସିଦ୍ଧ ପ୍ରାଚ୍ୟବିଦ୍ୟାବିଦ୍‌ମାନଙ୍କ  ସହ ଆଲୋଚନା ଆଦି କଲେ ।

ଏହି ବିଦ୍ୱାନମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ ଜଣେ ଥିଲେ ରାଜେନ୍ଦ୍ର ଲାଲ ମିତ୍ର । ସେ ମତ ଦେଲେ କି, ଯେଉଁ ଛାଞ୍ଚମିସ୍ତ୍ରୀମାନେ ଓଡ଼ିଶାକୁ ଯିବାକୁ ବାହାରିଛନ୍ତି, ସେମାନଙ୍କୁ ସିଧା ଭୁବନେଶ୍ୱର ପଠେଇ ଦେବା ଉଚିତ୍ । ମିତ୍ରଙ୍କ ଅନୁସାରେ ଏହି ସହରରେ ପୂର୍ବ ଭାରତର ସବୁଠୁ ରୋଚକ, ପ୍ରାଚୀନ ଓ ସୁନ୍ଦର ମୂର୍ତ୍ତି ମିଳିବାର ସମ୍ଭାବନା ଥିଲା । ମିତ୍ରଙ୍କର ମତକୁ ତ ଗ୍ରହଣ କରା ଗଲା । ତାହା ସହ ତାଙ୍କୁ ଓଡ଼ିଶାରେ ପଞ୍ଜିକରଣ କାମ କରିବା ଲାଗି ଯାଉ ଥିବା ଦଳର ନେତୃତ୍ୱର ଦାୟିତ୍ୱ ମଧ୍ୟ ଦିଆ ଗଲା ।

 ଏହି କାମଟି ଆଜିକୁ ପ୍ରାୟ ଦେଢ଼ ଶହ ବର୍ଷ ତଳେ, ଅର୍ଥାତ୍ ୧୮୬୮-୬୯ର ଶୀତ ଋତୁରେ, ହୋଇ ଥିଲା । ସେତେବେଳକୁ ରାଜେନ୍ଦ୍ରଲାଲଙ୍କୁ ୪୬ ବର୍ଷ ମାତ୍ର ।  ୧୮୬୮ ବେଳକୁ ଇଂରାଜୀ ଭାଷାରେ ରାଜେନ୍ଦ୍ରଲାଲ ମିତ୍ରଙ୍କର କୌଣସି ବଡ଼ ଆକାରରେ ବହି ବାହାରି ନ ଥାଏ । ହେଲେ ଏସିଆଟିକ୍ ସୋସାଇଟିର ପତ୍ରିକାରେ ଇତିହାସ, ପ୍ରତ୍ନତତ୍ତ୍ୱ, ତଥା ପ୍ରାଚ୍ୟବିଦ୍ୟା ବିଷୟରେ ଅନେକ ପ୍ରବନ୍ଧ ଲେଖି ସେ ନିଜ ବିଚାରର ପରିପକ୍ୱତାକୁ ଭାରତର ନାଗରିକ ସମାଜରେ ପ୍ରତିପାଦିତ କରି ପାରି ଥାଆନ୍ତି ।

ଭୁବନେଶ୍ୱରର ପର୍ଶୁରାମେଶ୍ୱର ମନ୍ଦିର ('ଆଣ୍ଟିକ୍ୱିଟିଜ୍ ଅଫ୍ ଓଡ଼ିଶା')

 ମିତ୍ରଙ୍କର ଜନ୍ମ ଏକ କୁଳୀନ, ବୈଷ୍ଣବ ଧର୍ମାବଲମ୍ବୀ, ବଙ୍ଗାଳୀ କାୟସ୍ଥ ପରିବାରରେ, ୧୫ ଫେବୃଆରୀ, ୧୮୨୪ ମସିହାରେ, ଔପନିବେଶିକ କଲିକତାର ଏବେ ବେଲିଆଘଟା ନାମକ ଅଞ୍ଚଳରେ; ଅବଶ୍ୟ ରାଜେନ୍ଦ୍ର ବାବୁ ଜନ୍ମ ହେବା ବେଳକୁ ସେଠିକାର ନାମ ଥିଲା ‘ସୁରା’ ଓ ତାହା କଲିକତା ନଗରପାଳିକାର ପ୍ରଶାସନିକ ଦାଏରାର ବାହାରେ ଅବସ୍ଥିତ ଥିଲା । ଏହି ମିତ୍ର ପରିବାରଟିର ଅନେକ ପୂର୍ବପୁରୁଷ ଅଯୋଧ୍ୟା, ଦିଲ୍ଲୀ ତଥା ମୁର୍ସିଦାବାଦର ଶାସକମାନଙ୍କର ଦରବାରରେ ଦେବାନ ଭାବରେ କାମ କରି ଆସିଥିଲେ ।

ରାଜେନ୍ଦ୍ରଲାଲଙ୍କର ଥିଲେ ପାଞ୍ଚ ଭାଇ ଓ ଗୋଟିଏ ଭଉଣୀ । ବାପା ଜନ୍ମେଞ୍ଜୟ ମିତ୍ର ପ୍ରାୟତଃ କର୍ମବ୍ୟସ୍ତ ଥାଆନ୍ତି । ସେ ସମୟର ପ୍ରସିଦ୍ଧ ପଣ୍ଡିତଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଗଣା ଜନ୍ମେଜୟ ବାବୁ ବ୍ରାହ୍ମ ମହଲରେ ଥିଲେ ଏକ ଜଣାଶୁଣା ବ୍ୟକ୍ତିତ୍ୱ । ଏହା ଛଡ଼ା ନୂଆ ବିଦ୍ୟା ଆହରଣରେ ଥିଲା ତାଙ୍କର ଅନେକ ରୁଚି; ଭାରତରେ ଆଧୁନିକ ରସାୟନ ଶାସ୍ତ୍ରର ପ୍ରଥମ ଛାତ୍ରଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ସେ ଥିଲେ ଜଣେ ।

ରାଜେନ୍ଦ୍ରଙ୍କର ଲାଳନପାଳନର ଭାର ପଡ଼େ ତାଙ୍କର ଜଣେ ବିଧବା ପିଉସୀଙ୍କ ଉପରେ । ପିତାଙ୍କର ଚାକିରୀ କରିବା ପ୍ରତି ବିତସ୍ଫୃହତା ତଥା ଜେଜେବାପାଙ୍କର କାର୍ପଣ୍ୟ ଯୋଗୁଁ, ତାଙ୍କର ବାଲ୍ୟ ଜୀବନ ଦାରିଦ୍ର୍ୟରେ କଟି ଥିଲା । ନାନାଦି ସ୍କୁଲରେ ଛେକଛେକରେ ପାଠ ପଢ଼ି ସେ ଶେଷକୁ ପନ୍ଦର ବର୍ଷ ବୟସରେ, ୧୮୩୭ ମସିହାରେ ଡିସେମ୍ବର ମାସରେ, କଲିକତା ମେଡ଼ିକାଲ କଲେଜରେ ପାଠ ପଢ଼ିବା ପାଇଁ ନାମ ଲେଖାଇଲେ । ଏହି ସମୟରେ ସତର ବର୍ଷ ବୟସରେ, ୧୮୩୯ ମସିହାରେ, ସେ ବିବାହ କରନ୍ତି ସୌଦୀମିନୀଙ୍କୁ ।

ହେଲେ ବିବାହ ପରେ, ୧୮୪୧ରେ ସେ ଡାକ୍ତରୀ ଶିକ୍ଷାରୁ ଅବ୍ୟାହତି ନିଅନ୍ତି । ଜନଶୃତି ଅନୁସାରେ ଗଣ୍ଡଗୋଳ କରିଥିବା ନିଜର କିଛି ସହପାଠୀଙ୍କ ବିରୁଦ୍ଧରେ ସାକ୍ଷ୍ୟ ନ ଦେବାରୁ କଲେଜ କର୍ତ୍ତୃପକ୍ଷ ତାଙ୍କୁ ବହିଷ୍କୃତ କରନ୍ତି ।  ଏହା ପରେ ମିତ୍ର ଆଇନ ପଢ଼ିବା ପାଇଁ ନାମ ଲେଖାନ୍ତି । ହେଲା ତାହା ମଧ୍ୟ ତାଙ୍କୁ ପୋଶାଏ ନାହିଁ । ପ୍ରଶ୍ନପତ୍ର ଲିକ୍ ହୋଇ ଯିବା କାରଣରୁ, ଆଇନ ଶିକ୍ଷାର ନିଜର ଶେଷ ପରୀକ୍ଷାଟି ସେ ଦେଇ ପାରନ୍ତି ନାହିଁ ।  ଏ ସବୁ ଭିତରେ, ୧୮୪୪  ମସିହାରେ ସନ୍ତାନ ଜନ୍ମ ସମୟରେ ସୌଦାମିନୀ ମୃତ୍ୟୁବରଣ କରନ୍ତି: ଛାଡ଼ି ଯାଆନ୍ତି ଝିଏଟିଏ; ସେ ମଧ୍ୟ କିଛି ସପ୍ତାହ ପରେ ଆରପାରିକୁ ଚାଲି ଯାଏ ।  

ଲିଙ୍ଗରାଜ ମନ୍ଦିରର ଦୃଶ୍ୟ ('ଆଣ୍ଟିକ୍ୱିଟିଜ୍ ଅଫ୍ ଓଡ଼ିଶା')

ଏହି ପରି ଭାବରେ ଶିକ୍ଷା ଓ ବ୍ୟକ୍ତିଗତ ଜୀବନରେ ଦୋଦୁଲ୍ୟମାନ ଅବସ୍ଥାରେ ଥିବା ରାଜେନ୍ଦ୍ରଲାଲ ମିତ୍ରଙ୍କୁ ଶେଷକୁ ଠାବ ଟିଏ ମିଳେ ୧୮୪୬ ମସିହାରେ; ସେ ନିଯୁକ୍ତି ପାଆନ୍ତି ଏସିଆଟିକ୍ ସୋସାଇଟିର ଗ୍ରନ୍ଥଗାରିକ ତଥା ସହଯୋଗୀ ସମ୍ପାଦକ ଭାବରେ । ସେତେବେଳକୁ ମାତ୍ର ବାଇଶ ବର୍ଷ ବୟସରେ, ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ଭାବରେ ସ୍ୱ-ଉଦ୍ୟମରେ ବିଦ୍ୟାର୍ଜନ କରି, ବିଭିନ୍ନ ଭାରତୀୟ ଭାଷା ଯଥା ବଙ୍ଗାଳୀ, ପାର୍ସି ଓ ସଂସ୍କୃତ, ତଥା ଲାଟିନ୍ ଓ ଇଂରାଜୀ ଆଦି ବିଦେଶୀ ଭାଷାରେ ସେ ପାଣ୍ଡିତ୍ୟ ହାସଲ କରି ସାରି ଥାଆନ୍ତି । ଏହି ପଦରେ ସେ ଦଶ ବର୍ଷ କାମ କରନ୍ତି, ୧୮୫୬ ମସିହା ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ।

ସୋସାଇଟିର ସଂସ୍କୃତ ପାଣ୍ଡୁଲିପି ସଙ୍ଗ୍ରହର ନିର୍ମାଣରେ ତାଙ୍କର ଅବଦାନ ଗୁରୁତ୍ୱପୂର୍ଣ୍ଣ । ଏହି କାଳ ଖଣ୍ଡରେ, ୧୮୫୦ ମସିହାରେ, ରାଜେନ୍ଦ୍ର ବାବୁ ଆରମ୍ଭ କରନ୍ତି ସାହିତ୍ୟ ଓ ବିଜ୍ଞାନର ପ୍ରସାର ପାଇଁ ‘ବିବିଧାର୍ଥ ସଙ୍ଗ୍ରହ’ ଶୀର୍ଷକରେ ଏକ ବଙ୍ଗାଳୀ ପତ୍ରିକା, ଯାହାକୁ ସେ ନାନା ଘାତପ୍ରତିଘାତ ସହ ସାତ ବର୍ଷ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଚଳାଇ ରଖନ୍ତି । ଏହା ବଙ୍ଗଳା ଜ୍ଞାନଚର୍ଚ୍ଚା କ୍ଷେତ୍ରରେ ଅନେକ ନୂଆ ଦିଗନ୍ତ ଖୋଲିଦିଏ । ୧୮୬୦ କିମ୍ବା ୧୮୬୧ ମସିହାରେ ରାଜେନ୍ଦ୍ରଲାଲ ବାହା ହୁଅନ୍ତି ଭୁବନମୋହିନୀଙ୍କୁ; ଏହି ଦ୍ୱିତୀୟ ସ୍ତ୍ରୀ ଦୁଇଟି ପୁତ୍ରର ମାତା ବନନ୍ତି - ସେମାନଙ୍କର ନାଁ ରମେନ୍ଦ୍ରଲାଲ ଓ ମହେନ୍ଦ୍ରଲାଲ । ଏହି ସମୟରେ,  ୧୮୬୩-୧୮୬୮ ମସିହା ମଧ୍ୟରେ, ସେ ‘ରହସ୍ୟ ସନ୍ଦର୍ଭ’ ନାମକ ବଙ୍ଗାଳୀ ପତ୍ରିକାର ମଧ୍ୟ ସମ୍ପାଦନା କରନ୍ତି । 

ଜୀବନ ସାରା ନାନାଦି ବାଦବିବାଦର କେନ୍ଦ୍ରରେ ଥିବା ରାଜେନ୍ଦ୍ରଲାଲଙ୍କର ଧୃବ ତାରା କିନ୍ତୁ ଥିଲା ଜ୍ଞାନଚର୍ଚ୍ଚା । ଏସିଆଟିକ୍ ସୋସାଇଟିର ପତ୍ରିକାରେ ସେ ନାନାଦି ବିଷଯରେ ୧୧୪ ଖଣ୍ଡରୁ ଉର୍ଦ୍ଧ୍ୱ ପ୍ରବନ୍ଧ ରଚନା କରି, ଦେଶ ଓ ବିଦେଶର ବୁଦ୍ଧିଜୀବୀମାନଙ୍କର ସଶ୍ରଦ୍ଧ ଦୃଷ୍ଟି ଆକର୍ଷିତ କରି ଥିଲେ । ସେ ଥିଲେ ପ୍ରଥମ ଭାରତୀୟ ପ୍ରାଚ୍ୟବିଦ୍ୟାବିଦ୍, ଯାହାଙ୍କୁ ୟୁରୋପୀୟମାନଙ୍କର ସମାସ୍କନ୍ଧ ବୋଲି ଗଣା ଯାଉଥିଲା । ନିଜର କାମର ଶ୍ରେଷ୍ଠତ୍ୱ ଯୋଗୁଁ ଶେଷରେ ୧୮୮୫ ମସିହାରେ ସେ ଏସିଆଟିକ୍ ସୋସାଇଟି ସଂସ୍ଥାର ପ୍ରଥମ ଭାରତୀୟ ସଭାପତି  ଭାବରେ ନିଯୁକ୍ତ ହୋଇଥିଲେ । ଭାରତରେ ଆଧୁନିକ  ଇତିହାସ ଓ ପୁରାତତ୍ତ୍ୱର ବିକାଶରେ ତାଙ୍କର ମହତ୍ତ୍ୱପୂର୍ଣ୍ଣ ଭୂମିକା ଥିଲା । ଏହା ଛଡ଼ା ସେ କିଛି ପ୍ରମୁଖ ବୌଦ୍ଧ ଗ୍ରନ୍ଥ, ଯଥା ‘ଲଳିତା ବିସ୍ତାର’ ଏବଂ ‘ପ୍ରଜ୍ଞା ପାରମିତା’, ର ଇଂରାଜୀ ଭାଷାକୁ ଅନୁବାଦ ମଧ୍ୟ କରି ଥିଲେ ।

ଔପନିବେଶିକ ଭାରତରେ ବଙ୍ଗଦେଶ ଥିଲା ସବୁ ପ୍ରକାରର ଜ୍ଞାନ ଚର୍ଚ୍ଚାର କେନ୍ଦ୍ର । ଏହି ପରିପ୍ରେକ୍ଷୀରେ ଭାରତର ଅନ୍ୟ ଅଞ୍ଚଳମାନଙ୍କର ତୁଳନାରେ ବଙ୍ଗରେ ଆଧୁନିକ ସମାଜବିଜ୍ଞାନ ଚର୍ଚ୍ଚା ଯଥେଷ୍ଟ ଆଗରେ ଆରମ୍ଭ ହୋଇ ଥିଲା । ଯଦିଓ ଉନବିଂଶ ଶତାବ୍ଦୀର ପ୍ରଥମ ଭାଗରେ ମୃତ୍ୟୁଞ୍ଜୟ ବିଦ୍ୟାଳଙ୍କାରଙ୍କର ‘ରାଜାବଳୀ’ ଆଦି କିଛି ଇତିହାସ ପୁସ୍ତକ ବଙ୍ଗଦେଶରେ ରଚିତ ହୋଇ ଥିଲା, ମାତ୍ର ଆଧୁନିକ ଅର୍ଥରେ ଏଗୁଡ଼ିକୁ ଇତିହାସ ବୋଲି କହି ହେବ ନାହିଁ ।

ଲିଙ୍ଗରାଜ ମନ୍ଦିରର ସିଂହଦ୍ୱାର ('ଆଣ୍ଟିକ୍ୱିଟିଜ୍ ଅଫ୍ ଓଡ଼ିଶା')

ରାଜେନ୍ଦ୍ରଲାଲଙ୍କୁ ହିଁ ବଙ୍ଗଳାର ଓ ଭାରତରେ, ଆଧୁନିକ ଯୁଗରେ, ପ୍ରଥମ ବିଜ୍ଞାନସମ୍ମତ ଇତିହାସର ରଚୟିତା ଭାବରେ ଆମେ ଗଣି ପାରିବା । ତାଙ୍କର କାମକୁ ଭିତ୍ତି କରି ହିଁ ବଙ୍ଗଦେଶର ଅନ୍ୟ ଇତିହାସବିଦ୍‌ ଯଥା ରାମଦାସ ସେନ (୧୮୪୫-୧୮୮୭), ରାଜକୃଷ୍ଣ ମୁଖୋପାଧ୍ୟାୟ (୧୮୪୫-୧୮୮୬) ତଥା ହରପ୍ରସାଦ ଶାସ୍ତ୍ରୀ (୧୮୫୩-୧୯୩୧) ଆଦି ବଙ୍ଗଳାରେ ତଥା ଭାରତରେ ବୈଜ୍ଞାନିକ ଇତିହାସ ଚର୍ଚ୍ଚାର ମୂଳଦୁଆ ପକାଇ ପାରିଲେ । ରାଜେନ୍ଦ୍ର ବାବୁଙ୍କର ପ୍ରଥମ ପ୍ରକାଶିତ ଐତିହାସିକ ଲେଖା ବୋଧ ହୁଏ ଥିଲା, ‘ଅନ୍ ସମ୍ ଗ୍ରେକୋ-ବ୍ୟାକ୍ଟେରିଆନ୍ ରେଲିକ୍ସ୍ ଫ୍ରମ୍ ରାୱଲ୍‌ପିଣ୍ଡି’ ଶୀର୍ଷକରେ, ୧୮୬୨ ମସିହାରେ ଛପା ପ୍ରବନ୍ଧଟି ।

ରାଜେନ୍ଦ୍ର ବାବୁଙ୍କର ପ୍ରଥମ ବଡ଼ ଆକାରର କାମ ଥିଲା ଓଡ଼ିଶାର ସ୍ଥାପତ୍ୟର ଐତିହ ଉପରେ, ୧୮୬୮-୬୯ ମସିହାର କ୍ଷେତ୍ର ଗବେଷଣା ଉପରେ ପ୍ରସ୍ତୁତ, ଦୁଇ ଖଣ୍ଡରେ ଛପା ହୋଇ ଥିବା ବହି, 'ଆଣ୍ଟିକ୍ୱିଟିଜ୍ ଅଫ୍ ଓଡିଶା', ଯାହା ପ୍ରକାଶିତ ହୋଇଥିଲା ୧୮୭୫ ଓ ୧୮୮୦ ମସିହାରେ । ଲିଥୋଗ୍ରାଫ୍ ଏବଂ ଫଟୋ ସହିତ ବ୍ୟାପକ ରୂପେ ଏହାକୁ ଚିତ୍ରାୟିତ କରା ଯାଇଥିଲା । ଏହି ଛବିଗୁଡ଼ିକରେ ଭୁବନେଶ୍ୱରର ପ୍ରାଚୀନ ବାସ୍ତୁକଳା ଏବଂ ମୂର୍ତ୍ତିଗୁଡ଼ିକର ଦୃଶ୍ୟ ସାମିଲ୍ ହୋଇ ଅଛି । ଏହି ବହି ଦୁଇଟି ଥିଲା ଓଡ଼ିଶାର ତଥା ଭୁବନେଶ୍ୱରର ସାଂସ୍କୃତିକ ଐତିହର ପଞ୍ଜିକରଣ ଓ ପୁନଃମୂଲ୍ୟାୟନ ନିମନ୍ତେ ପ୍ରଥମ ବିଧିବଦ୍ଧ ତଥା ବୃହତ ଉଦ୍ୟମ । ଏହା ଛଡ଼ା ଏହି ଦୁଇ ଖଣ୍ଡ ବହି, ଓଡ଼ିଶା ସମ୍ବନ୍ଧରେ ସେ ସମୟ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଉପଲବ୍ଧ ସମସ୍ତ ଦସ୍ତାବେଜର ନିରପେକ୍ଷ ମୂଲ୍ୟାୟନ କରି, ରାଇଜର ଏକ ସାମାଜିକ ଇତିହାସ ରଚନା କରିବାର ପ୍ରଥମ ସଚ୍ଚା ପ୍ରଚେଷ୍ଟା । ଯଦିଓ ଏହା ପୂର୍ବରୁ ଏ. ଷ୍ଟର୍ଲିଙ୍ ଓ ଜେମ୍‌ସ୍ ଫର୍ଗୁସନ୍ ଆଦି ବିଦ୍ୱାନମାନେ ଏ ବିଷୟରେ କିଛି କିଛି କାମ କରି ଯାଇ ଥିଲେ ।

ଏଣୁ ଆମେ ଗର୍ବର ସହିତ ଏହା କହି ପାରିବା ଯେ, ଜଣେ ଭାରତୀୟଙ୍କ ଦ୍ୱାରା ରଚିତ, ପ୍ରକୃତ ଅର୍ଥରେ ଆଧୁନିକ, ପ୍ରଥମ ଇତିହାସ - 'ଆଣ୍ଟିକ୍ୟୁଟିଜ୍ ଅଫ୍ ଓଡିଶା' -  ଓଡ଼ିଶା ଉପରେ ରଚିତ ବୋଲି । ଏହି ବହି ଦୁଇଟି ଏବେ ବି ଭୁବନେଶ୍ୱର ତଥା ଓଡ଼ିଶାର ଐତିହ୍ୟ ସମ୍ପର୍କରେ ଆମର କଳ୍ପଲୋକ ତିଆରିରେ ସାହାଯ୍ୟ କରୁଛି । ‘ଆଣ୍ଟିକ୍ୱିଟିଜ୍ ଅଫ୍ ଓଡ଼ିଶା’ର ପ୍ରଥମ ଖଣ୍ଡର ଉପକ୍ରମଣିକାରେ ରାଜେନ୍ଦ୍ରଲାଲ ବାବୁ ନାନାଦି ଦେଶୀ ଓ ବିଦେଶୀ ଉତ୍ସରୁ ସଙ୍ଗ୍ରହ କରି ଓଡ଼ିଶାର ଏକ କ୍ଷୁଦ୍ର ଅଥଚ ବିଧିବଦ୍ଧ ଇତିହାସ ରଚନା କରନ୍ତି ।

ଏହି ଖଣ୍ଡର ଦ୍ୱିତୀୟ ଅଧ୍ୟାୟରେ ସେ ଓଡ଼ିଆ ସ୍ଥାପତ୍ୟର ସାଧାରଣ ନିୟମଗୁଡ଼ିକ ନିର୍ଣ୍ଣୟ କରନ୍ତି; ଅନ୍ୟ ଅଧ୍ୟାୟଗୁଡ଼ିକରେ ସେ ଓଡ଼ିଆ ସ୍ଥାପତ୍ୟର ଅଲଙ୍କରଣ, ମନ୍ଦିରର ଶିଳ୍ପୀ ଓ ନିର୍ମାତା ମାନଙ୍କର ସାମାଜିକ ଅବସ୍ଥା, ତଥା ଓଡ଼ିଶାରେ ପ୍ରଚଳିତ ନାନାଦି ଧର୍ମାଚରଣର ଇତିହାସର ଓଡ଼ିଆ କଳା ଓ ସ୍ଥାପତ୍ୟର ସହିତ ସମ୍ପର୍କ ବିଷୟରେ ଆଲୋଚନା କରନ୍ତି ।

ଭୁବନେଶ୍ୱରର ମୁକ୍ତେଶ୍ୱର ମନ୍ଦିର ('ଆଣ୍ଟିକ୍ୱିଟିଜ୍ ଅଫ୍ ଓଡ଼ିଶା')

ଗ୍ରନ୍ଥଟିର ଦ୍ୱିତୀୟ ଖଣ୍ଡଟିରେ ଖଣ୍ଡଗିରି, ପୁରୁଣା ଭୁବନେଶ୍ୱର, ପୁରୀ, କୋଣାର୍କ ଓ ସତ୍ୟବାଦୀ, ତଥା ଯ।ଜପୁର ଆଦି ଅନ୍ୟ ଜାଗାର ପୁରାତାତ୍ତ୍ୱିକ ଗୁରୁତ୍ୱ ଥିବା ସ୍ଥାପତ୍ୟ ଓ ମନ୍ଦିର ଗୁଡ଼ିକର ସେ ଆଲୋଚନା କରନ୍ତି । ‘ଆଣ୍ଟିକ୍ୱିଟିଜ୍ ଅଫ୍ ଓଡ଼ିଶା’ର ଦୁଇଟି ଯାକ ଖଣ୍ଡରେ ଆମେ କେଉଁଠାରେ ବି ଓଡ଼ିଶା ଓ ଓଡ଼ିଆଙ୍କ ପ୍ରତି ବିଦ୍ୱେଷ ଦେଖିବାକୁ ପାଇବା ନାହିଁ । ବରଂ ସେ ଓଡ଼ିଶାର ମନ୍ଦିର ଓ ସ୍ଥାପତ୍ୟ ପ୍ରତି ଜଣେ ଦରଦୀ ଗବେଷକର ସ୍ୱଭାବସୁଲଭ ଆଗ୍ରହ ଦେଖାଇଛନ୍ତି: ଆମର ଐତିହର ଖୁଣ୍ଟିନାଟି ବର୍ଣ୍ଣନା କରିଛନ୍ତି, ତରଳ ଓ ସାବଲୀଳ ଇଂରାଜୀରେ ।  

ଓଡ଼ିଶା ଉପରେ ଏହି ବହି ଛଡ଼ା, ବୌଦ୍ଧ ଧର୍ମର ତୀର୍ଥ ସ୍ଥାନମାନଙ୍କ ଉପରେ ରଚିତ ‘ବୁଦ୍ଧ ଗୟା: ଦି ହର୍ମିଟେଜ୍ ଅଫ୍ ସାକ୍ୟ ମୁନି’ (୧୮୭୮), ବୈଦିକ ସଭ୍ୟତା ଉପରେ ରଚିତ ପ୍ରବନ୍ଧମାନଙ୍କର ସଙ୍କଳନ, ‘ଇଣ୍ଡୋ-ଆର୍ୟନ୍‌ସ୍’ (୧୮୮୧), ତଥା ବୌଦ୍ଧ ଅବଦାନ ସାହିତ୍ୟ ଉପରେ ଲିଖିତ ‘ଦି ସାନ୍ସ୍‌କ୍ରିଟ୍ ବୁଦ୍ଧିଷ୍ଟ୍ ଲିଟରେଚର୍ ଅଫ୍ ନେପାଲ୍’ (୧୮୮୨), ଆଦି ଇଂରାଜୀ ଭାଷାର ବହିଗୁଡ଼ିକ ଭାରତରେ ପ୍ରାଚ୍ୟବିଦ୍ୟା ପ୍ରତି ମହତ୍ୱପୂର୍ଣ୍ଣ ଅବଦାନ ।

ଇତିହାସ ଚର୍ଚ୍ଚା ପ୍ରତି ରାଜେନ୍ଦ୍ରଲାଲଙ୍କର ଅଭିବିନ୍ୟାସ ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ଭାବରେ ବସ୍ତୁନିଷ୍ଠ ଥିଲା । ଭାରତୀୟ ଇତିହାସ ଚର୍ଚ୍ଚାର ପରିପ୍ରେକ୍ଷୀରେ, ଶିଳାଲେଖ, ମୁଦ୍ରା ଓ ନାନାଦି ପୋଥିର ଆବିଷ୍କାର, ତହିଁର ଲିପି ଓ ଭାଷାର ପାଠ ଓ ଅର୍ଥର ଉଦ୍ଧାର କରିବାର ପ୍ରକ୍ରିୟା ଆଦିକୁ ସୁସଙ୍ଗତ ରୂପ ଦେବାରେ ତାଙ୍କର ଭୂମିକା ଅନସ୍ୱୀକାର୍ଯ୍ୟ । ଉଦାହରଣ ସ୍ୱରୂପ, ଶକମାନଙ୍କର ପଞ୍ଜିକା ତଥା ଇଂରେଜମାନେ ବ୍ୟବହାର କରୁଥିବା ଗ୍ରିଗୋରିୟ କ୍ୟାଲେଣ୍ଡର ମଧ୍ୟରେ ସମ୍ପର୍କର ସୂତ୍ର ବାହାର କରି, ସେ ପ୍ରଥମେ କନିଷ୍କଙ୍କର ରାଜ୍ୟାଭିଷେକର ସଠିକ ସାଲ ନିର୍ଣ୍ଣୟ କରିବାରେ ସଫଳ ହୋଇ ଥିଲେ । ସେହି ପରି ସେ ପାଳ ଓ ସେନ ବଂଶର ଶିଳାଲେଖ ଉଦ୍ଧାର କରି ସେଥିର ପାଠ ନିର୍ଣ୍ଣୟ ଦ୍ୱାରା ମଧ୍ୟଯୁଗୀୟ ପୂର୍ବ ଭାରତର ଅଜଣା ଇତିହାସ ଉପରୁ ପରଦା ହଟାଇ ଥିଲେ । ଭାରତରେ ଫିଲଲଜି ବା ଶବ୍ଦତତ୍ତ୍ୱର ଆଲୋଚନାର ମୂଳଦୁଆ ମଧ୍ୟ ରାଜେନ୍ଦ୍ରଲାଲ ହିଁ ପକାଇ ଥିଲେ ।

୧୮୫୬ ମସିହାରେ ଯେବେ ‘ଫଟୋଗ୍ରାଫିକ୍ ସୋସାଇଟି ଅଫ୍ ବେଙ୍ଗଲ୍’ ଗଠିତ ହେଲା, ସେ ଥିଲେ ଏହାର ମୂଳ ଉଦ୍ୟୋକ୍ତାଙ୍କ ଭିତରୁ ଜଣେ । ଆରମ୍ଭରୁ ହିଁ ସେ ଏହି ସମାଜର କୋଷାଧ୍ୟକ୍ଷ ଭାବରେ ନିର୍ବାଚିତ ହୋଇଥିଲେ । ଏହି ସୋସାଇଟିର ପତ୍ରିକାର ପ୍ରଥମ ତିନୋଟି ଖଣ଼୍ଡରେ ସେ ଅନୁବାଦ ସମେତ ପାଞ୍ଚଟି ଲେଖା ପ୍ରକାଶିତ କରିଥିଲେ । ତାଙ୍କ ସମୟର ଜଣେ ମୁକ୍ତବୃତ୍ତି ଚିତ୍ରୋତ୍ତଳକ ଭାବରେ ସେ ଜଣାଶୁଣା ଥିଲେ । ଭାରତରେ, ବିଶେଷତଃ ବଙ୍ଗଳାରେ, ଫଟୋଗ୍ରାଫିର ପ୍ରଚାରପ୍ରସାର ପାଇଁ ସେ ଅନେକ କାମ କରି ଯାଇଛନ୍ତି । ଏହି ସନ୍ଦର୍ଭରେ 'ଆଣ୍ଟିକ୍ୱିଟିଜ୍ ଅଫ୍ ଓଡିଶା'ରେ ସ୍ଥାନ ପାଇ ଥିବା ଓଡ଼ିଶା ଓ ଭୁବନେଶ୍ୱରର ମନ୍ଦିରର ଫଟୋଗୁଡ଼ିକ ଉଲ୍ଲେଖଯୋଗ୍ୟ । ଅନେକ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଏହି ସ୍ଥାପତ୍ୟଗୁଡ଼ିକର ପ୍ରଥମ ଫଟୋଗୁଡ଼ିକ ରାଜେନ୍ଦ୍ରଲାଲ ହିଁ ଉଠାଇବାର ବ୍ୟବସ୍ଥା କରାଇଥିଲେ । କେବଳ ଫଟୋଗ୍ରାଫି ନୁହଁ, କଳାଜଗତର ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ବିଭାବରେ ତାଙ୍କର ଆଗ୍ରହ ଥିଲା ।  ଭାରତରେ ଚାରୁକଳା ଶିକ୍ଷାରେ ଗୁରୁତ୍ୱପୂର୍ଣ୍ଣ ଭୂମିକା ତୁଲାଇ ଥିବା ‘ଶିଳ୍ପ ବିଦ୍ୟୁତ ସାହିନି ସଭା’ର ସେ ସମ୍ପାଦକ ଥିଲେ । ଏହି ସଭା ହିଁ ୧୮୫୪ ମସିହାର ଅଗଷ୍ଟ ମାସରେ ‘ସ୍କୁଲ୍ ଅଫ୍ ଇଣ୍ଡଷ୍ଟ୍ରିଆଲ୍ ଆର୍ଟ୍’ ର ସ୍ଥାପନା କରି ଥିଲେ, ଯାହା ପରେ କଲିକତାର ‘କଲେଜ୍ ଅଫ୍ ଆର୍ଟ୍‌ସ୍ ଆଣ୍ଡ୍ କ୍ରାଫ୍ଟ‌ସ୍‌’ର ରୂପ ନେଲା ।

୧୮୨୮ ମସିହାର ଏସିଆଟିକ୍ ସୋସାଇଟିର ଚିତ୍ର (ୱିକିମିଡିଆ କମନ୍ସ୍)

ଏହି ଆଲୋଚନାରୁ ସୁସ୍ପଷ୍ଟ ଯେ, ଉନବିଂଶ ଶତାବ୍ଦୀର ଭାରତ ଓ ବଙ୍ଗ ଦେଶରେ ପୁର୍ନଜାଗରଣକୁ ଆକାର ଦେବାରେ ରାଜେନ୍ଦ୍ର ଲାଲ ମିତ୍ରଙ୍କର ଏକ ମୁଖ୍ୟ ଭୂମିକା ଥିଲା । ୨୬ ଜୁଲାଇ ୧୮୯୧ରେ ଆରପାରିକୁ ଚାଲି ଯିବା ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ, ନିଜର ସମସ୍ତ ବୌଦ୍ଧିକ କର୍ମ ଛଡ଼ା, ସେ ନାନାଦି ଜାତୀୟ କାମରେ ସମ୍ପୃକ୍ତ ରହୁ ଥିଲେ । ବଙ୍ଗଳାରେ ଅନେକ ଗ୍ରନ୍ଥ ରଚନା କରି, ଭାଷାଟିକୁ ଆଧୁନିକ ଜ୍ଞାନଚର୍ଚ୍ଚାର ବାହନ କରିବା ପାଇଁ, ସେ ଉଦ୍ୟମ କରିଥିଲେ । ଆରମ୍ଭରୁ ହିଁ ଭାରତୀୟ ଜାତୀୟ କଙ୍ଗ୍ରେସର କାର୍ଯକଳାପରେ ସେ ରୁଚି ରଖିଥିଲେ ଏବଂ ଏହାର କଲିକତାରେ ଅନୁଷ୍ଠିତ ଦ୍ୱିତୀୟ ବାର୍ଷିକ ସମ୍ମିଳନୀର ସ୍ୱାଗତ ସମିତିର ସଭାପତି ଭାବରେ କାମ ବି କରିଥିଲେ । ଉନବିଂଶ ଶତାବ୍ଦୀରେ ହୋଇଥିବା ଓଡ଼ିଆ ଆନ୍ଦୋଳନ ସମୟରେ ଓଡ଼ିଆଙ୍କ ବିରୁଦ୍ଧରେ ଦେଇ ଥିବା କିଛି ଅପମାନଜନକ ମନ୍ତବ୍ୟ ପାଇଁ ତାଙ୍କୁ ଓଡ଼ିଶାରେ ଆମେ ଏବେ ପ୍ରାୟତଃ ମନେ ରଖୁ । କିନ୍ତୁ ଏପରି ଏକ ଝରକା ଦେଇ ଏଇ ଭଳି ଜଣେ ମଣିଷଙ୍କୁ ଦେଖିବା ଦ୍ୱାରା ଆମେ ଯେ କେବଳ ଉନବିଂଶ ଶତାବ୍ଦୀର ଭାରତୀୟ ପୁର୍ନଜାଗରଣର ଏକ ମୁଖ୍ୟ ଚରିତ୍ରଙ୍କର ଛବିକୁ ବିକୃତ କରୁଛୁ ତାହା ନୁହେଁ, ବରଂ ଭୁବନେଶ୍ୱର ଓ ଓଡ଼ିଶାର ସଂସ୍କୃତିକୁ ପଞ୍ଜିକୃତ କରିଥିବା ଏହି ବ୍ୟକ୍ତିଙ୍କର ଆମର ଇତିହାସ ପ୍ରତି ଥିବା ମହତ୍ତ୍ୱପୂର୍ଣ୍ଣ ଯୋଗଦାନ କଥାକୁ ମଧ୍ୟ ଭୁଲି ଯାଉଛୁ । 

ବି.ଦ୍ର.: ଏହି ଲେଖାଟି ନିତିଦିନ’ ଦୈନିକ ଖବରକାଗଜର ୨ ଫେବୃଆରି ୨୦୧୯ ତାରିଖର ସ‌ଂସ୍କରଣର ନବମ ପୃଷ୍ଠାରେ ‘ଅତୀତର ଅନ୍ୱେଷଣ’ ଶୀର୍ଷକରେ ଛପାଯାଇଥିଲା ।